Kemal Gözler, “Cumhurbaşkanlarının Seçimi: Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi", Terazi: Aylık Hukuk Dergisi, Yıl 2, Sayı 9, Mayıs 2007 , s19-29.
<www.anayasa.gen.tr/cb-secim> (2.5.2007).
Aynı makaleyi word dokümanı olarak indirmek için burasını tıklayınız.
Makalenin yayınlandığı dergideki sayfa numaraları aşağıda metin içinde (s.XX) şeklinde gösterilmiştir.
(s.18)
Doç. Dr. Kemal Gözler**
ÖZET:
Bu makalede cumhurbaşkanlarının seçim usûlü karşılaştırmalı açıdan incelenmektedir. Karşılaştırmada örnek ülke olarak Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Avusturya, Finlandiya, Fransa, İrlanda, İsrail, İtalya, İzlanda, Portekiz, Türkiye, Yeni Zelanda ve Yunanistan ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, Seçilme Yeterliliği, Seçim Usûlü.
Cumhuriyetlerde “devlet başkanı (head of state, chef d’Etat)”na değişik isimler verilmektedir. Devlet başkanına Almanya ve Avusturya’da “Federasyon Başkanı (Bundespräsident)”[1], Finlandiya, Fransa, İtalya, İzlanda, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’da “Cumhurbaşkanı (President of the Republic, Président de la République)”[2], İsrail’de “Devlet Başkanı (President of the State)”[3], Amerika Birleşik Devletlerinde sadece “başkan (President)” ve keza İrlanda’da “başkan (President, Uachtan na Eireann)”[4], Avustralya’da[5] ise “Genel Vali (Governor-General)”[6] denmektedir. Biz burada genel olarak cumhuriyet tipi ülkelerin devlet başkanlarını ifade etmek için “cumhurbaşkanı” terimini kullanacağız.
Bu makalede çeşitli ülkelerde cumhurbaşkanı seçilme yeterliliği ve seçim usûlü incelenmektedir. (s.19)
Çişitli ülkelerin anayasalarında cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday olabilmek için genellikle milletvekili seçilme yeterliliğine benzeyen şartlar öngörülmektedir. Bu şartlar arasında vatandaşlık, yaş, ikamet, oy kullanma hakkına sahip olmak, medenî ve siyasî hakları kullanma ehliyetine sahip olmak sayılabilir.
1. Vatandaşlık.- Vatandaşlık en normal şarttır. Anayasalar cumhurbaşkanı seçilecek kişinin, o ülkenin vatandaşı olmasını aramaktadırlar. Bazı ülkelerde vatandaşlık şartından daha da ileriye gidilmiştir. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri Anayasasına göre (m.2, b.1, f.4)[7], başkan seçilebilmek için, doğuştan Amerika Birleşik Devletleri vatandaşı olmak gerekir. Dolayısıyla ABD vatandaşlığını sonradan kazananlar başkanlık seçimlerinde aday olamazlar. Finlandiya’da da ancak doğuştan Finlandiya vatandaşı olanlar Cumhurbaşkanı seçilebilmektedirler (1999 Finlandiya Anayasası, m.54). Yani Finlandiya vatandaşlığını sonradan kazananlar Cumhurbaşkanlığına aday olamazlar. Yunan Anayasası ise, Cumhurbaşkanlığına aday olabilmek için “baba hattından Yunan neslinden olmak (be of Greek descendence from the father's line)” ve “en az beş yıllık Yunan vatandaşı olmak” şartlarını aramaktadır (1975 Yunan Anayasası, m.31). Portekiz’de ise ancak “köken itibarıyla Portekiz (Portuguese by origin)” olanlar Cumhurbaşkanı seçilebilirler (1976 Portekiz Anayasası, m.125). İsrail’de Cumhurbaşkanı seçilebilmek için İsrail vatandaşı olmak gerekir.
2. İkamet.- İsrail’de ise, Cumhurbaşkanı seçilebilmek için vatandaşlık şartı yanında ikamet şartı da vardır. 16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında Temel Kanunun 4’üncü bölümüne göre ancak İsrail’de ikamet eden vatandaşlar Cumhurbaşkanı adayı olabilirler. Amerika Birleşik Devletlerinde ise başkan adayı olabilmek için ABD’de en az 14 yıl ikamet etmiş olmak gerekmektedir (ABD Anayasası, m.2, b.1, f.4).
3. Seçme Hakkı.- Bazı ülkelerde cumhurbaşkanı adaylarının milletvekili seçimlerinde seçme ve seçilme hakkına sahip olması şartı aranmaktadır. Örneğin Almanya’da, Avusturya’da, İzlanda’da ve Yunanistan'da Cumhurbaşkanı adayı parlâmento seçimlerinde oy kullanma hakkına sahip bir kişi olmalıdır (1949 Alman Anayasası, m.54/1; 1929 Avusturya Anayasası, m.60/3; 1944 İzlanda Anayasası, m.4, 1975 Yunan Anayasası, m.31). Portekiz’de ise seçilme yeterliliğine sahip olmalıdır (1976 Portekiz Anayasası, m.125). (s.21)
4. Medenî ve Siyasî Hakları Kullanma Ehliyeti.- İtalya gibi bazı ülkelerde ise, Cumhurbaşkanı adayı olabilmek için medenî ve siyasî hakları kullanma ehliyetine sahip olmak şartı aranmıştır (1947 İtalyan Anayasası, m.84).
5. Yaş.- Cumhurbaşkanı seçilme yeterliliği için en rastlanan şartlardan biri de yaştır. Bazı ülkelerde Cumhurbaşkanlığına aday olabilmek için belirli bir yaşı doldurmuş olma şartı aranmaktadır: (a) 1929 Avusturya Anayasası (m.60/3), 1937 İrlanda Anayasası (m.12/4-1), 1944 İzlanda Anayasası (m.4), 1976 Portekiz Anayasası (m.125), 35 yaşı doldurmuş olmayı; (b) 1949 Alman Anayasası (m.54/4), 1975 Yunan Anayasası (m.31) ve 1982 Türk Anayasası (m.102), 40 yaşını doldurmuş olmayı, (c) 1947 İtalyan Anayasası (m.84) ise 50 yaşını doldurmuş olmayı aramaktadır. (d) 1999 Finlandiya Anayasası, 1958 Fransız Anayasası ve 16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında İsrail Temel Kanunu, cumhurbaşkanı olmak için minimum bir yaş şartı öngörmemiştir. Bu ülkelerde, genel olarak seçilme ve kamu görevine atanma yeterliliği için gerekli olan minimum yaş, aynı zamanda cumhurbaşkanı seçilme yeterliliği için de gereken yaştır. Örneğin Fransa’da genel olarak seçilebilme yeterliliği için öngörülen yaş Seçim Kanununa göre 23 olduğuna göre[8], Fransa’da 23 yaşını doldurmuş herkes Cumhurbaşkanlığı seçimlerine aday olabilir.
6. Öğrenim Şartı.- 1982 Türk Anayasasına göre Cumhurbaşkanlığına aday olabilmek için “yüksek öğrenim yapmış” olmak gerekir (m.102/1). İncelediğimiz Batı demokrasilerinde böyle bir şart öngören başka bir Anayasa yoktur.
7. Olumsuz Şartlar.- Bazı anayasalar, belirli kişilerin Cumhurbaşkanlığına aday olmasını yasaklamaktadır. Örneğin Malta’da Yüksek Mahkeme hakimleri başkan adayı olamazlar[9]. Avusturya’da ise hanedan üyeleri Cumhurbaşkanı olamazlar[10] Fransa’da da 14 Ağustos 1884 tarihli anayasa değişikliği kanunu “Fransa’da hüküm sürmüş aile üyelerinin Cumhurbaşkanlığına seçilmelerini” yasaklamaktaydı (m.2). 1947 İtalyan Anayasası da “Savoia Hanedanı (Casa Savoia)” üyelerinin ve füruunun kamu görevlerine ve seçimle belirlenen görevlere gelmesini yasaklamaktadır[11]. Bu nedenle Savoia Hanedanı üyelerinin Cumhurbaşkanı da olamayacağı söylenebilir[12]. 1929 Avusturya (s.22) Anayasasına göre de Avusturya’da hüküm sürmüş hanedan üyelerinin Cumhurbaşkanlığına aday olmaları yasaktır (m.60/3).
Cumhurbaşkanının seçimi usûlü söz konusu ülkenin hükümet sistemine göre değişmektedir. Başkanlık ve yarı başkanlık sistemlerinde cumhurbaşkanları doğrudan doğruya halk tarafından seçilirken, parlâmenter hükûmet sistemlerinde cumhurbaşkanları daha başka bir usûlle belirlenmektedir.
ABD örneğinde olduğu gibi saf başkanlık sistemlerinde veya Avusturya, Finlandiya, İrlanda, İzlanda, Portekiz ve Beşinci Fransız Cumhuriyeti örneklerinde olduğu gibi yarı-başkanlık sistemlerinde cumhurbaşkanları halk tarafından seçilir. Burada belirtelim ki Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilmesi basit bir usûl sorunu değildir; ülkenin hükûmet sistemini doğrudan doğruya etkileyen önemli bir değişikliktir.
Amerika Birleşik Devletlerinde Başkanlık seçimleri Kasım ayının ilk Pazartesini izleyen Salı günü yapılır[13]. Bu seçimlerde doğrudan başkan seçilmez, başkanı seçecek olan “ikinci seçmenler (electors)” seçilir. Her eyaletten o eyaletin çıkardığı temsilci ve senatör sayısı kadar ikinci seçmen seçilir. Toplam 538 ikinci seçmen vardır[14] (100 senatör+435 Temsilciler Meclisi üyesi+Columbia için 3 delege). Bunların oluşturduğu topluluğa, “seçim koleji (electoral college)” denir[15]. İkinci seçmenler “tek turlu liste usûlü” ile seçilirler[16]. Bir eyalette en çok oyu elde eden bir listedeki bütün ikinci seçmenler seçilmiş olur[17]. İkinci seçmenler, seçilmelerini izleyen Aralık ayının ikinci Çarşambasını izleyen Pazartesi günü kendi eyaletlerinin başkentlerinde toplanıp başkan seçimi için oylarını atmaktadırlar[18]. İkinci seçmenler, “emredici vekâlet” ilkesi uyarınca oy kullanırlar. Yani daha önceden desteklediklerini açıkladıkları aday için oy kullanırlar[19]. (s.23) Bu oylar izleyen yılın 6 Ocak gününde Temsilciler Meclisi ve Senatonun Kongre halinde toplanmasında sayılırlar ve daha çok oy toplayan aday, Kongre tarafından seçilmiş ilân edilir.
Avusturya[20], Finlandiya[21], İrlanda[22], İzlanda[23], Portekiz[24] ve Beşinci Fransız Cumhuriyeti’nde[25] cumhurbaşkanları doğrudan doğruya halk tarafından seçilmektedir[26]. Fransa[27], Avusturya[28], Portekiz[29] ve Finlandiya’da[30] cumhurbaşkanlığı seçimlerinde, bir adayın seçilebilmesi için seçmenlerin salt çoğunluğunun oyunu alması gerekir. İlk turda hiçbir aday, seçmenlerin salt çoğunluğunun oyunu alamamış ise, iki hafta gibi bir süre[31] sonra ikinci tur oylama yapılır. Bu tura birinci turda en çok oy almış iki aday katılır. Bu turda en çok oy alan aday seçilmiş olur[32]. İrlanda’da ise “devredilebilir tek oy sistemi (single transferable vote)” nedeniyle bir aday oyların salt çoğunluğunu sağlar (m.12/2-3)[33]. İzlanda’da ise Cumhurbaşkanı adayının seçilebilmesi için seçmenlerin salt çoğunluğu değil, nispî çoğunluğunu sağlaması yeterlidir (m.5). Yani İzlanda’da ilk ve tek turda en çok oy alan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur (m.5)
Finlandiya[34], İrlanda[35] ve İzlanda’da[36] cumhurbaşkanlığı seçimlerine tek kişi aday gösterilmiş ise, seçimlere gidilmez. Bu aday seçilmiş sayılır. Bir aday üzerinde partilerin uzlaşması durumunda bu ihtimal söz konusu olur[37]. (s.24)
Parlâmenter hükûmet sistemlerinde ise cumhurbaşkanlarının belirlenmesinde çok değişik usûller uygulanmaktadır. Kimi ülkelerde cumhurbaşkanı parlâmento, kimi ülkelerde özel bir seçim kurulu, tarafından seçilmektedir. Hatta kimi ülkelerde cumhurbaşkanı seçimle değil, atamayla belirlenmektedir.
Üçüncü ve Dördüncü Fransız Cumhuriyeti[38], İsrail[39], Türkiye[40] ve Yunanistan[41] gibi kimi ülkelerde, cumhurbaşkanları parlâmento tarafından seçilmektedir.
Bazı ülkelerde cumhurbaşkanı parlâmento tarafından değil, bu amaçla oluşturulan özel bir “seçim kurulu (electoral college)” tarafından seçilmektedir. Örneğin 1949 Alman Anayasasına göre Cumhurbaşkanı (Bundesprasident) özel bir “federal konvansiyon (Bundesversammlung)” tarafından seçilmektedir (m.54/3). Bu konvansiyonun yarısı Bundestag üyelerinden, öbür yarısı ise eyalet parlâmentolarının nispî temsil esasıyla seçtiği temsilcilerinden oluşur (m.54/3)[42]. 1947 İtalyan Anayasasına göre de, Cumhurbaşkanı bir “seçim kurulu” tarafından seçilmektedir (m.83/1). Bu seçim kurulu, Parlâmentonun her iki meclisinin üyeleri ve 58 adet bölge temsilcisinden oluşmaktadır. Her bölge üç temsilci gönderir. Valle d'Aosta ise bir temsilci gönderir (m.83/2)[43]. Fransa’da da 1958 Anayasasının 6’ncı maddesinin 6 Kasım 1962 tarihli Kanunla değiştirilmesinden önceki şekline göre, Cumhurbaşkanı, parlâmento üyeleri, il genel meclisi üyeleri, belediye meclisi üyeleri ve belediye başkanlarından (+muhtarlardan)[44] oluşan bir topluluk tarafından seçilmekteydi[45]. (s.25)
İlginç bir usûlde Avustralya’da uygulanmaktadır. 1900 Avustralya Anayasasına göre “Genel Vali (Governor-General)” denen devlet başkanı, İngiliz Kraliçesi tarafından atanır (seksiyon 3). Bu atama, 1926 ve 1939 İmparatorluk Konferanslarına göre Avustralya Başbakanının önerisi üzerine yapılmaktadır[46]. Dolayısıyla Avustralya’da Devlet Başkanının (Governor-General) Başbakan tarafından seçildiğini söyleyebiliriz. 1986 Yeni Zelanda Anayasası da Yeni Zelanda’da devlet başkanının “Hükümdar (Sovereign) (yani İngiliz Kraliçesi)” veya onun Yeni Zelanda’da temsilcisi olan “Genel Vali (Governor-General)” olduğunu hükme bağlamaktadır (seksiyon 2). Genel Vali Anayasaya göre, Hükümdar tarafından, yani İngiliz Kraliçesi tarafından atanır (sek.2/2).
Cumhurbaşkanlarının parlâmento veya özel seçim kurulları tarafından seçilmesinde izlenen birtakım esaslar vardır. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
Gizli Oy.- Cumhurbaşkanlarının parlâmento tarafından seçildiği, İsrail, İtalya, Türkiye ve Yunanistan’da, cumhurbaşkanı seçiminde, “gizli oy (secret ballot, scrutin secret)” esası uygulanır[47]. Bu ülkelerde gizli oy esasının benimsenmesinin nedeni, cumhurbaşkanının tarafsızlığını sağlamak ve seçimi siyasal partilerin etkisinden kurtarmak olduğu söylenebilir.
Turlar.- Almanya[48], İsrail[49], İtalya[50], Türkiye[51], Yunanistan’da[52] parlâmento veya seçim kurulu tarafından yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminin çok turlu olma ihtimali vardır. Bu ülke anayasaları ilk turda belirli bir yeter sayıya ulaşılamamış ise ikinci, üçüncü ve sonraki tur oylamaların yapılmalarını öngörmektedir.
Karar Yetersayısı.- Çok turlu seçimi benimseyen ülkelerde genellikle ilk bir iki turda bir adayın cumhurbaşkanı seçilebilmesi için “nitelikli çoğunluk (qualified majority, majorité qualifiée)”, daha sonraki turda “salt çoğunluk (absolute majority, majorité absolue)” aranır. Hatta bazı ülkelerde, cumhurbaşkanı seçiminde muhtemel tıkanıklığı gidermek için salt çoğunluğa erişilemiyorsa, daha sonraki turlarda “nispî çoğunluk (relative majority, majorité relative, highest number of votes)” yeterli görülmektedir. (s.26)
Örneğin 1947 İtalyan Anayasasına göre, ilk üç turda bir adayın Cumhurbaşkanı seçilebilmesi için seçim kurulunun üye tamsayısının üçte iki çoğunluğunun oyunu alması gerekir. Üçüncü turdan sonraki turlarda ise salt çoğunluk yeterli görülür[53]. Ancak daha sonraki turlar için salt çoğunluktan daha düşük bir çoğunluk öngörülmemiştir. İtalyan Anayasası, tıkanmayı öngören bir kural getirmediği için İtalya’da Cumhurbaşkanı seçebilmek için çok sayıda tur yapılabilme ihtimali vardır. Örneğin İtalya’da 1971 yılında Cumhurbaşkanını seçebilmek için 23 tur oylama yapılmıştır[54]. 1961 Türk Anayasası da, Cumhurbaşkanının seçimin için ilk iki turda üçte iki çoğunluk, daha sonraki turlarda salt çoğunluk kuralını arıyordu. Bu Anayasa da tıkanıklığı giderici bir yol öngörmediği için Türkiye’de, 1980 yılında, 12 Mart 1980’den 12 Eylül 1980 askerî müdahalesine kadar, altı ay süreyle Meclis, Cumhurbaşkanı seçememiştir[55].
1982 Türk Anayasası ise tıkanıklık için bir çözüm yolu getirmiştir. Anayasaya göre, ilk iki turda bir adayın Cumhurbaşkanı seçilebilmesi için, için Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının üçte ikisinin oyunu alması gerekir. Bu çoğunluk sağlanamazsa, üçüncü turda salt çoğunluğu sağlayan aday, seçilmiş olur. Üçüncü turda salt çoğunluk sağlanamamış ise dördüncü tur yapılır. Dördüncü tura üçüncü turda en çok oy almış iki aday katılır. Bu turda da üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Bu dördüncü ve son turda Türkiye Büyük Millet Meclisi salt çoğunluğuyla Cumhurbaşkanı seçemezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimleri derhal yenilenir (m.102)[56].
1975 Yunan Anayasası ise daha da ayrıntılı bir düzenleme getirmiştir (m.32): Birinci ve ikinci turda üçte ikilik çoğunluk sağlanamazsa, beş gün sonra üçüncü tur yapılır. Bu turda beşte üçlük çoğunluk sağlanamazsa, Parlâmento feshedilir ve yeni seçimlere gidilir. Parlâmento toplandıktan sonra, dördüncü tur oylama yapılır. Beşte üç çoğunluk sağlanamazsa, beş gün sonra beşinci tur oylama yapılır. Bu turda salt çoğunluğu alan aday seçilmiş olur. Bu turda hiçbir aday salt çoğunluğu sağlayamazsa, altıncı tur oylama yapılır. Bu tura beşinci turda en çok oy alan iki aday katılır. Bu turda en fazla oy alan aday seçilmiş sayılır (m.32) .
1949 Alman Anayasası ise, Cumhurbaşkanının seçimi için ilk iki turda nitelikli çoğunluk değil, sadece salt çoğunluk aramıştır. İlk iki turda bu çoğunluğa ulaşılamamış ise, üçüncü turda en fazla oy alan aday (yani nispî çoğunluk) seçilmiş sayılır (m.54/6). Yani 1949 Alman Anayasası üçüncü turda nispî çoğunluk kuralını yeterli görmüştür[57]. (s.27)
İsrail’de ise sadece ilk turda salt çoğunluk aranır. Ondan sonraki her turda, salt çoğunluk sağlanıncaya kadar, en az oy alan aday sonraki tura katılamaz. Bu şekilde, bir aday salt çoğunluğu sağlayıncaya kadar seçim yenilenir (16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında Temel Kanun, sek.7 ve 8).
Nitelikli Toplantı Yetersayısı Yoktur.- Acaba cumhurbaşkanını seçecek parlâmento veya seçim kurulunun bu amaçla toplanabilmesi için anayasalar tarafından öngörülmüş özel bir “toplantı yetersayısı (quorum)” var mıdır? Bilindiği gibi Sabih Kanadoğlu, Cumhuriyet gazetesinde yayınladığı “AKP Tek Başına Seçemez” başlıklı yazısında, Türkiye’de Cumhurbaşkanı seçmek amacıyla TBMM’nin toplanabilmesi TBMM Genel Kurulunda en az 367 milletvekilinin bulunması gerektiğini iddia etmiştir[58]. Bu iddia, bazı anayasa hukukçuları tarafından da desteklenmiştir. Ancak bu düşüncenin, kanımızca, 1982 Anayasasının 96 ve 102’nci maddeleri karşısında savunulabilir bir yanı yoktur. Zira 1982 Anayasasının 102’nci maddesinde öngörülen yetersayılar, “toplantı yetersayısı” değil, “karar yetersayısı”dır. 102’nci maddede TBMM’nin kaç milletvekili ile toplanacağına ilişkin bir özel hüküm yoktur. Toplantı yetersayısına ilişkin bir özel hüküm olmadığına göre, toplantı yetersayısı, Anayasanın 96’ncı maddesinin “Anayasada başkaca bir hüküm yoksa Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının en az üçte biri ile toplanır” diyen birinci fıkrası hükmüne göre belirlenir. Yani Cumhurbaşkanının seçimi amacıyla TBMM’nin toplanabilmesi için en az 184 milletvekilinin Genel Kurulda bulunması yeterlidir[59].
Bu arada belirtelim ki sadece 1982 Türk Anayasasında değil, incelediğimiz yabancı anayasalarda da cumhurbaşkanının seçimi için öngörülmüş “nitelikli toplantı yetersayısı” kavramı yoktur. Yukarıda açıkladığımız gibi yabancı ülkelerin anayasaları da, cumhurbaşkanlarının seçimi için, bizdekine benzer, “nitelikli karar yetersayıları” öngörmüş, ancak aynı anayasalar, bu konuda bir “nitelikli toplantı yetersayısı” öngörmemiştir. Nihayet belirtelim ki Türk anayasa hukuku literatüründe 2007 yılına kadar “nitelikli toplantı yetersayısı” kavramı, hukuk kuralı olarak varlığını bir yana bırakınız, kavram olarak dahi geçmemektedir. Yine belirtelim ki, biz gerek Fransızca, gerek İngilizce anayasa hukuku literatüründe şimdiye kadar “nitelikli toplantı yetersayısı (qualified quorum, quorum qualifié)” diye bir kavrama rastlamadık.
(s.28)
KAYNAKÇA
AUTEXİER (Christian), Introduction au droit public allemand, Paris, PUF, 1997.
BİSCARETTİ Dİ RUFFİA (Paolo), Diritto costituzionale, Napoli, Jovene Editore, Onbeşinci Baskı, 1989, s.480.
CHANTEBOUT (Bernard), Droit constitutionnel et science politique, Paris, Armand Colin, Onbirinci Baskı, 1994.
CRONİN (Thomas E.), The State of the Presidency, Boston, Little, Brown and Company, İkinci Baskı, 1980.
FAVOREU (Louis) et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 1998.
GİCQUEL (Jean), Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Montchrestien, Onaltıncı Baskı, 1999, op. cit., s.526.
GÖZLER (Kemal), Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000, s.486.
GREWE (Constance) ve RUİZ FABRİ (Hélène), Droits constitutionnels européennes, Paris, PUF, 1995.
KANADOĞLU (Sabih), “AKP Tek Başına Seçemez”, Cumhuriyet, 26 Aralık 2006.
ÖZBUDUN (Ergun), “Cumhurbaşkanı Seçimi ve Anayasa”, Zaman, 17 Ocak 2007.
TOİNET (Marie France), Le système politique des Etats-Unis, Paris, PUF, İkinci Baskı, 1990.
TRİBE (Laurence H.), American Constitutional Law, New York, Foundation Press, 2000, c.I.
TWOMEY (Anne), “Methods of Choosing a Head of State”, http://www.aph.gov.au/library/ pubs/bp/1997-98/98bp12.htm (10 Nisan 2007).
ZOLLER (Elisabeth), Droit constitutionnel, Paris, PUF, 1999.
A.B.D.: 17 Eylül 1787 Tarihli Amerika Birleşik Devletleri Federal Anayasası (İngilizce Aslı): http://www.constitution. org/ constit_.htm.
Almanya: 23 Mayıs 1949 Tarihli Alman Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/gm00000_.html
Avustralya: 9 Temmuz 1900 Avustralya Anayasası (İngilizce Aslı): http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/as00000_.html
Avusturya: 1929 Avusturya Anayasası (Bundes-Verfassungsgesetz in der Fassung von 1929) (İngilizce Çevirisi): http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/as00000_.html.
Finlandiya: 11 Haziran 1999 Tarihli Finlandiya Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.om.fi/ constitution/ 3340.ht; http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/fi00000_.html
Fransa: 4 Ekim 1958 Tarihli Fransız Anayasası
Fransızca Aslı: http://www.legifrance. gouv.fr/ html/frame_ constitution.htm.
İngilizce Çevirisi: http://www. assemblee-nationale.fr/ 8/8ab.htm.
İrlanda: 1 Temmuz 1937 Tarihli İrlanda Anayasası (İngilizce Aslı): http://www.constitution.ie/ reports/ConstitutionofIreland.pdf (s.29)
İsrail: 16 Haziran 1964 Tarihli Devlet Başkanı Hakkında İsrail Temel Kanunu (Basic Law: The President of the State), http://www.oefre.unibe.ch/ law/icl/is00000_.html.
İtalya: 27 Aralık 1947 Tarihli İtalyan Anayasası
İtalyanca Aslı: http://www.palazzochigi.it/ sez_ costituzione.html;
İngilizce Çevirisi: http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/it00000_.html.
İzlanda: 17 Haziran 1944 Tarihli İzlanda Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://government.is/ constitution/
Portekiz: 2 Nisan 1976 Tarihli Portekiz Anayasası
İngilizce Çevirisi: http://www. parlamento.pt/ constit/crp_ing.html.
Portekizce Aslı: http://www.cea. ucp.pt/lei/const/constind.htm.
Türkiye: 7 Kasım 1982 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası: Resmî Gazete, 9.11.1982, Sayı 17863 Mükerrer; Düstur, Beşinci Tertip, Cilt 22, s.3.
Yeni Zelanda: 1 Ocak 1987 tarihli Yeni Zelanda Anayasası (New Constitution Act 1986) (İngilizce Aslı): http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/nz00000_.html
Yunanistan: 9 Haziran 1975 Tarihli Yunan Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.hri.org/MFA/syntagma/; http://www.oefre.unibe.ch/law/icl/gr00000_.html
* Bu makale büyük ölçüde Devlet Başkanları: Bir karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi (Bursa, Ekin, 2001) başlıklı kitabımızın 16-18 ve 54-62’nci sayfalarından alınmadır.
** Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi.
[1]. 1949 Alman Anayasası, m.54; 1929 Avusturya Anayasası, m.60.
[2]. 1999 Finlandiya Anayasası, m.54; 1958 Fransız Anayasası, m.5; 1947 İtalyan Anayasası, m.83; 1944 İzlanda Anayasası, m.3; 1975 Yunan Anayasası, m.133; 1975 Yunan Anayasası, m.30; 1982 Türk Anayasası, m.101.
[3]. 16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında Temel Kanun.
[4]. 1937 İrlanda Anayasası, m.12.
[5]. Genel Vali, İngiliz Kraliçesinin temsilcisi olduğu için Avustralya’nın bir cumhuriyet değil monarşi olduğu akla gelebilirse de, genel vali aşağıda görüleceği üzere irsî olarak intikal etmemekte, başbakanın önerisi üzerine Kraliçe tarafından atanmaktadır. Bu nedenle, cumhuriyet-monarşi ayrımında Avustralya’yı cumhuriyet olarak kabul etmek gerekir (1900 Avustralya Anayasası, sek.2).
[6]. 1900 Avustralya Anayasası, sek.2.
[7]. Bilindiği gibi Amerika Birleşik Devletleri Anayasası toplam 7 “madde (article)”den oluşmaktadır. Ancak ilk dört madde kendi içinde birçok “bölüm (section)”e ayrılmaktadır. Keza her bölüm de birçok paragraftan oluşmaktadır. O nedenle, Amerika Birleşik Devletleri Anayasasının hükümleri zikredilirken sadece madde numarası verilmez, aynı zamanda bölüm ve paragraf numarası da verilir: Art. II, Sec. 2, Cl. 3. gibi. Biz burada, Amerika Birleşik Devletleri Anayasasında “article” karşılığı madde, “section” karşılığı “bölüm”, her bölümün kendi içindeki paragraflara da “fıkra” ismini veriyor; “madde”yi, “m.”, “bölüm”ü “b.” ve “fıkra”yı “f.” harfleriyle kısaltıyoruz.
[8]. Jean Gicquel, Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Montchrestien, Onaltıncı Baskı, 1999, op. cit., s.526.
[9]. Malta Anayasası, seksiyon 48/2; Anne Twomey, “Methods of Choosing a Head of State”, http://www.aph.gov.au/library/ pubs/bp/1997-98/98bp12.htm (1.2.2001).
[10]. 1929 Avusturya Anayasası, m.60/3.
[11]. 1947 İtalyan Anayasası, Son Hükümler XIII.
[12]. Paolo Biscaretti di Ruffia, Diritto costituzionale, Napoli, Jovene Editore, Onbeşinci Baskı, 1989, s.480.
[13]. Laurence H. Tribe, American Constitutional Law, New York, Foundation Press, 2000, c.I, s.169-170; Louis Favoreu et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 1998, s.582.
[14]. Thomas E. Cronin, The State of the Presidency, Boston, Little, Brown and Company, İkinci Baskı, 1980, s.57.
[15]. Ibid., s.56.
[16]. Favoreu et al., op. cit., s.584.
[17]. Kasım 2000 başkanlık seçimlerinde Florida’da XE "Florida’da" oyların sayımı konusunda uyuşmazlık ortaya çıkmış, sorun Amerika Birleşik Devletleri Federal Yüksek Mahkemesine gitmiş, Yüksek Mahkeme, 12 Aralık 2000 tarih ve No.00-949 sayılı Bush v. Gore XE "Bush v. Gore" kararıyla uyuşmazlığı başkan adayı Bush lehine çözümlemiştir (531 U.S. 98, 2000) (http://laws. findlaw.com/us/ 000/00-949.html,).
[18]. 5 Haziran 1934 tarihli Kanun (Marie France Toinet, Le système politique des Etats-Unis, Paris, PUF, İkinci Baskı, 1990; Cronin, op. cit., s.57).
[19]. Favoreu et al., op. cit., s.585. Şüphesiz hukuken ikinci seçmen, istediği adaya oy vermek yetkisine sahiptir. Ancak Amerikan tarihinde şimdiye kadar on kadar ikinci seçmenin oy değiştirdiğine şahit olunmuştur (Favoreu et al., op. cit., s.584).
[20]. 1929 Avusturya Anayasası, m.60/1.
[21]. 1999 Finlandiya Anayasası, m.54.
[22]. 1937 İrlanda Anayasası, m.12/2-2.
[23]. 1944 İzlanda Anayasası, m.3.
[24]. 1976 Portekiz Anayasası, m.124.
[25]. 1958 Fransız Anayasası, m.6 (Bu usûl 1962 yılında yapılmış anayasa değişikliği ile kabul edilmiştir).
[26]. Constance Grewe ve Hélène Ruiz Fabri, Droits constitutionnels européen-nes, Paris, PUF, 1995, s.486.
[27]. 1958 Fransız Anayasası, m.7.
[28]. 1929 Avusturya Anayasası, m.60/2.
[29]. 1976 Portekiz Anayasası, m.129.
[30]. 1999 Finlandiya Anayasası, m.59.
[31]. 1958 Fransız Anayasasına göre seçimi izleyen ikinci Pazar günü (m.7); 1976 Portekiz Anayasasına göre 21 gün sonra (m.129/2).
[32]. 1958 Fransız Anayasası, m.7; 1929 Avusturya Anayasası, m.54; 1999 Finlandiya Anayasası, m.54; 1976 Portekiz Anayasası, m.129.
[33]. Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s.486.
[34]. 1999 Finlandiya Anayasası, m.54/2.
[35]. 1937 İrlanda Anayasası, m.12/4-5.
[36]. 1944 İzlanda Anayasası, m.5.
[37]. Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s.486.
[38]. 1946 Fransız Anayasası, m.29; Elisabeth Zoller, Droit constitutionnel, Paris, PUF, 1999, s.457.
[39]. 16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında Temel Kanun, m.3, 7.
[40]. 1982 Anayasası, m.101.
[41]. 1975 Yunan Anayasası, m.30, 32.
[42]. Ayrıca bkz. Christian Autexier, Introduction au droit public allemand, Paris, PUF, 1997, s.53; Twomey, op. cit.; Bernard Chantebout, Droit constitutionnel et science politique, Paris, Armand Colin, Onbirinci Baskı, 1994, s.353.
[43]. Ayrıca bkz. Biscaretti di Ruffia, op. cit., s.478-479; Twomey, op. cit.
[44]. “Muhtarlardan” kelimesini parantez içinde ekliyoruz. Çünkü, Fransa’da bütün yerleşim yerlerinin yerel yöneticilerine “belediye başkanı (maire)” denmektedir. Keza, 6’ncı maddenin ilk şekli açıkça nüfusu 1000’den küçük olan yerlerde belediye başkanının, 1000-2000 arasın olan yerlerin belediye başkanı ve baş yardımcısının temsilci olacağını öngörmekteydi.
[45]. Bu topluluk 80.000 civarında kişiden oluşuyordu (Gicquel, op. cit., s.521-522; Zoller, op. cit., s.457).
[46]. Twomey, op. cit.
[47]. Örneğin 1947 İtalyan Anayasası, m.83/3, 1982 Türk Anayasası, m.102/1; 1975 Yunan Anayasası, m.35; 16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında İsrail Temel Kanunu, sek.7 ve 8.
[48]. 1949 Anayasası, m.54/4.
[49]. 16 Haziran 1964 tarihli Devlet Başkanı Hakkında Temel Kanun, sek.7.
[50]. 1947 Anayasası, m.83/3.
[51]. 1982 Anayasası, m.102.
[52]. 1975 Yunan Anayasası, m.35.
[53]. 1947 İtalyan Anayasası, m.83/3.
[54]. Biscaretti di Ruffia, op. cit., s.479. Grewe ve Ruiz Fabri, op. cit., s.485. Neticede 24.12.1971 tarihinde Giovanni Leone XE "Leone" seçilmiştir. İtalya’da diğer Cumhurbaşkanlarının kaç turda seçildiği konusunda bkz. Biscaretti di Ruffia, op. cit., s.479.
[55]. Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000, s.486.
[56]. Ibid., s.485-486.
[57]. Autexier, op. cit., s.53.
[58]. Sabih Kanadoğlu, “AKP Tek Başına Seçemez”, Cumhuriyet, 26 Aralık 2006.
[59]. Aynı yönde bkz.: Ergun Özbudun, “Cumhurbaşkanı Seçimi ve Anayasa”, Zaman, 17 Ocak 2007.
Copyright
(c) Kemal Gözler + Seçkin Yayıncılık. 2007. Bu sayfaya izin almadan link verilebilir. Ancak, bu web sayfası, önceden izin almaksızın ne suretle olursa olsun, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, tekrar yayınlanamaz, dağıtılamaz, başka internet sitelerine metin olarak konulamaz. İzin için kgozler[at]hotmail.com adresine başvurunuz. 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 3 Mart 2004 tarih ve 4630 sayılı kanunla değişik 71 ve 72’nci maddeleri, bir fikir ve sanat eserini herhangi bir yöntemle çoğaltanları, dağıtanları, satanları, elinde bulunduranları, paraya çevrilmeksizin, 2 (iki) yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezası veya 50.000 YTL'den 150.000 YTL'ye kadar ağır para cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate alınarak bunların her ikisiyle birden cezalandırmaktadır.
Alıntılar (İktibas) Konusunda Açıklamalar
Bu çalışmadan yapılacak alıntılarda (iktibaslarda) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35’inci maddesinde öngörülen şu şartlara uyulmalıdır: (1) İktibas, bir eserin “bazı cümle ve fıkralarının” bir başka esere alınmasıyla sınırlı olmalıdır (m.35/1). (2) İktibas, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla yapılmalıdır (m.35/3). (3) İktibas, belli olacak şekilde yapılmalıdır (m.35/5) [Bilimsel yazma kurallarına göre, aynen iktibasların tırnak içinde verilmesi ve iktibasın üç satırdan uzun olması durumunda iktibas edilen satırların girintili paragraf olarak dizilmesi gerekmektedir]. (4) İktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin adı belirtilerek iktibasın kaynağı gösterilmelidir (m.35/5). (5) İktibas edilen kısmın alındığı yer belirtilmelidir (m.35/5).
5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 3 Mart 2004 tarih ve 4630 sayılı kanunla değişik 71’inci maddesinin 4’üncü fıkrası, 35’inci maddeye aykırı olarak “kaynak göstermeyen veya yanlış yahut kifayetsiz veya aldatıcı kaynak” göstererek iktibas yapan kişileri, 2 (iki) yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezası veya 50.000 YTL'den 150.000 YTL'ye kadar ağır para cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate alınarak bunların her ikisiyle birden cezalandırmaktadır.
Ayrıca Yargıtay İçtihadı Birleştirme Genel Kurulunun 18 Şubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararına göre kararına göre, “iktibas hususunda kullanılan eser sahibinin ve eserinin adı belirtilse bile eser sahibi, haksız rekabet hükümlerine dayanarak Borçlar Kanununun 49. maddesindeki koşulların gerçekleşmesi halinde manevi tazminat isteyebilir”.
Yukarıdaki şartlara uygun olarak alıntı yapılırken bu çalışmaya şu şekilde atıf yapılması önerilir:
Kemal Gözler, “Cumhurbaşkanlarının Seçimi: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi", Terazi: Aylık Hukuk Dergisi,
Yıl 2, Sayı 9, Mayıs 2007 , s19-29. <www.anayasa.gen.tr/cb-secim> (2.5.2007).
Editör: Kemal Gözler
Ana sayfa: www.anayasa.gen.tr
Bu sayfa: www.anayasa.gen.tr/cb-secim.htm
Konuluş Tarihi: 2 Mayıs 2007