TÜRK ANAYASA HUKUKU SİTESİ

www.anayasa.gen.tr


Kemal Gözler, "Yasama Dokunulmazlığı: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi",  Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 56, No 3,  Temmuz-Eylül 2001, s.71-101. (www.anayasa.gen.tr/dokunulmazlik.htm; 1.5.2004).

Bu makalenin aslı "Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi"nde yayınlanmıştır. Buraya konulmasına izin verdiği için AÜSBFD'ye teşekkür ederiz.

Makalenin PDF formatında orijinal hali için izleyen linki tıklayabilirsiniz: http://www.politics.ankara.edu.tr/dergi/pdf/56/3/4_kemal_gozler.pdf .
Açılmaz ise burasını tıklayınız.


 

Yasama Dokunulmazlığı
 
Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi

 

 

 

Doç. Dr. Kemal Gözler
Uludağ Üniversitesi

İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi  
 

 

Özet

Bu makalede, yirmi beş ülkenin (ABD, Almanya, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Türkiye, Yeni Zelanda ve Yunanistan) anayasal düzenlemelerinden hareketle, yasama dokunulmazlığı kurumu karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerine gözaltına alınmamama, tutuklanmama kovuşturulmama gibi güvenceler sağlamaktadır. İncelediğimiz ülkelerin sadece ikisinde (Hollanda ve Yeni Zelanda) yasama dokunulmazlığı kurumu mevcut değildir. İncelediğimiz ülkelerin beşinde (ABD, Avustralya, İngiltere, İrlanda ve Kanada) yasama dokunulmazlığı sadece hukukî alanda, on dördünde (Almanya, Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan) sadece cezaî alanda ve dördünde (Danimarka, İsrail, Lüksemburg ve Norveç) hem cezaî, hem de hukukî alanda geçerlidir. Yasama dokunulmazlığını cezaî alanda tanıyan ülkelerin hepsinde bu dokunulmazlık parlâmento tarafından kaldırılabilir. Ancak suçüstü hâli gibi bazı durumlarda yasama dokunulmazlığı kaldırılmasına gerek yoktur.

 

The Parliamentary Inviolability: A Comparative Constitutional Law Study

Abstract

This article examines the parliamentary inviolability from a comparative point of view on the basis of the constitutional stipulations of twenty-five countries (Australia, Austria, Belgium, Canada, Denmark, Finland, France, Germany, Greece Iceland, Ireland, Israel, Italy, Japan, Luxemburg, Netherlands, New Zealand, Norway, Portugal, Spain, Sweden, Switzerland, Turkey, United Kingdom and USA). The parliamentary inviolability protects the members of parliament from arrest, from being held in preventive custody and from the oppenning of judicial proceedings against them. Among the countries examined, only in two of them (Netherlands, New Zealand), the concept of parliamentary inviolability does not exist. The parliamentary inviolability is applicable only in civil proceedings in five of the countries examined (Australia, Canada, Ireland, United Kingdom and USA), only in criminal proceedings in fourteen (Austria, Belgium, Finland, France, Germany, Greece, Iceland, Italy, Japan, Portugal, Spain, Sweden, Switzerland, Turkey), both in civil and criminal proceedings in four (Denmark, Israel, Luxemburg, Norway). In all the countries where the parliamentary inviolability is applicable only in criminal proceedings, the inviolability can be lifted by the consent of the parliament; however, in cases of flagrante delicto, the consent of the parliament is not necesssary.


 

 
Yasama Dokunulmazlığı
(Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi)

 

 

 

 

GİRİŞ

Bu çalışmanın konusu yasama dokunulmazlığıdır. Ancak yasama dokunulmazlığını görmeden önce onun içinde yer aldığı yasama bağışıklığı kavramını kısaca görmek gerekir.

Yasama Bağışıklığı.- “Yasama bağışıklığı (teşriî muafiyet)” veya “parlâmenter bağışıklık (parliamentary immunity, immunité parlementaire)”, parlâmento üyesinin görevini serbestçe yerine getirebilmesi amacıyla, onu hükûmet tarafından veya özel kişiler tarafından başlatılabilecek olan adlî takiplerden koruyan ayrıcalıklar olarak tanımlanmaktadır (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 564; LAFERRİÈRE, 1947: 706). Yasama bağışıklığının birinci çeşidi burada inceleyeceğimiz “yasama dokunulmazlığı”dır. Diğeri ise “yasama sorumsuzluğu”dur. O nedenle yasama dokunulmazlığını görmeden önce benzer kavram olan yasama sorumsuzluğu hakkında kısaca bilgi vermek uygun olacaktır.

Yasama Sorumsuzluğu.- Bazılarının “mutlak dokunulmazlık” da dediği “yasama sorumsuzluğu (teşriî mesuliyetsizlik)” veya “parlâmenter sorumsuzluk (parliamentary non-accountability, irresponsabilité parlementaire)” parlâmento üyelerinin yasama görevlerini yerine getirirken sarf ettikleri sözlerden, açıkladıkları düşüncelerden ve verdikleri oylardan dolayı herhangi bir hukukî veya cezaî takibata uğramayacakları anlamına gelir (PACTET, 1994: 414; VEDEL, 1949; 402; BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 565; LAFERRİÈRE, 1947: 707). Yasama sorumsuzluğunun tanınmasındaki amaç, parlâmento üyelerinin yasama çalışmaları esnasındaki söz, düşünce ve oy hürriyetlerini tam olarak korumaktır. Bu sorumsuzluk sayesinde, parlâmento üyeleri hiçbir şeyden çekinmeyerek, düşüncelerini serbestçe açıklayacaklar, serbestçe oy kullanacaklardır. Millî irade parlâmentoda tam olarak ortaya çıkabilecektir (LAFERRİÈRE, 1947: 707; BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 565; VEDEL, 1949: 402; ÖZBUDUN, 2001: 277). Oy, söz veya düşünce açıklaması dışında kalan fiiller, yasama sorumsuzluğundan yararlanmazlar (LAFERRİÈRE, 1947: 711; BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 567). Örneğin yasama çalışmaları sırasında, bir parlâmento üyesi, diğer bir parlâmento üyesini veya bir görevliyi döver, yaralar veya öldürürse, burada yasama sorumsuzluğu yoktur (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 567). Buna karşılık yapılan eylem, oy, söz ve düşünce açıklaması şeklinde ise içeriği ne olursa olsun yasama sorumsuzluğu kapsamına girer. Örneğin hakaret ve sövme fiilleri de meclis çalışmaları sırasında işlenmek şartıyla kural olarak yasama sorumsuzluğu kapsamındadır (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 566). Zira hakaret ve sövme de sözle yapılan bir fiildir (DÖNMEZER ve ERMAN, 1985: I, 251). Şüphesiz bir ülkenin anayasası küfür fiillerini yasama sorumsuzluğunun kapsamı dışında kaldığı öngörebilir[1]. Yasama sorumsuzluğu oy, söz veya düşünce açıklamasının “yasama çalışmaları” sırasında yapılmış olması şartıyla parlâmento üyelerine tam, mutlak bir koruma sağlar (ÖZBUDUN, 2000: 278; VEDEL, 1949: 402; LAFERRİÈRE, 1947: 711). Sorumsuzluğun mutlak nitelikte olması kendini şu dört noktada gösterir. (1) Yasama sorumsuzluğu parlâmento üyesini hem cezaî, hem de hukukî takibata karşı korur. (2) Yasama sorumsuzluğu kaldırılamaz. (3) Yasama sorumsuzluğu süreklidir. Yani yasama sorumsuzluğu kapsamına giren bir fiilinden dolayı, parlâmento üyesi hakkında, bu sıfatının sona ermesinden sonra da hukukî veya cezaî bir takibatta bulunulamaz. (4) Yasama sorumsuzluğu kamu düzenine (ordre public) ilişkindir; vazgeçilemez (VEDEL, 1949: 402; VEDEL, 1949: 402; LAFERRİÈRE, 1947: 711-713; BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1947: 565-567; ARSEL: 1965, 258; ÖZBUDUN, 2000: 278).

I. Genel Olarak Yasama Dokunulmazlığı

Burada önce yasama dokunulmazlığının genel olarak tanımını, anacını, kökenini, konusunu, sağladığı güvenceleri ve niteliğini göreceğiz.

1. Tanımı.- “Yasama dokunulmazlığı[2] (teşriî masûniyet)”, veya “parlâmenter dokunulmazlık (parliamentary inviolability, inviolabilité parlementaire)”, parlâmento üyeleri hakkında, suç işlediklerinden bahisle, parlâmentonun izni olmadan, gözaltına alma, tutuklama gibi bazı cezaî takibat işlemlerinde bulunulamayacağı anlamına gelmektedir. Yasama dokunulmazlığı, parlâmento üyeleri lehine tanınmış gerçek bir muafiyet konumundadır. Ceza kanunları karşısında vatandaşların eşitliği ilkesinin bir istisnası niteliğindedir (LAFERRİÈRE, 1947: 714). Bu nedenle de yasama dokunulmazlığı zaman zaman birçok ülkede kamu oyunda tepki ile karşılanmaktadır. O nedenle yasama dokunulmazlığının amacının ortaya konulması gerekir.

2. Amacı.- Yasama sorumsuzluğunun amacı, parlâmento üyelerinin söz ve düşünce hürriyetlerini korumak olduğu halde, yasama dokunulmazlığının amacı, parlâmento üyelerinin parlâmento çalışmalarına istedikleri her zaman katılabilmelerini sağlamaktır. Yasama dokunulmazlığı olmazsa, parlâmento üyesi iktidar tarafından bir suç soruşturması bahanesiyle tutulabilir; mahkemeler tarafından tutuklanabilir. Bu durumda ise millî irade tam olarak parlâmentoda oluşamaz. Örneğin hükûmet aleyhine yapılan kritik bir güvensizlik oylamasında, birkaç muhalefet partisi üyesinin tutulma ve tutuklanma nedeniyle parlâmentoya gelip oy kullanamazsa, normalde düşmesi gereken hükûmet görevde kalabilir ki, bu demokrasiyle bağdaşmaz. İşte bu nedenle parlâmento üyelerine yasama dokunulmazlığı tanınmıştır. O halde yasama dokunulmazlığının amacı, parlâmento üyelerini iktidar tarafından tahrik edilebilecek keyfi, zamansız ve esassız ceza kovuşturmalarıyla, geçici bir süre için de olsa, yasama çalışmalarından alıkonulmasını önlemektir (ARSEL, 1965: 258; ÖZBUDUN, 2000: 279; LAFERRİÈRE, 1947: 714-715; VEDEL, 1949: 403).

3. Kökeni.- Yasama dokunulmazlığı Fransız kökenlidir. Fransız İhtilalinden sonra toplanan Kurucu Meclis, 26-27 Haziran 1790 tarihli bir Kararname ile Meclis üyelerinin, Meclisin kararı olmaksızın ve “suçüstü (flagrant délit)” hâli hariç, tutuklanamayacağını öngörmüştür. Fransa’da yasama dokunulmazlığı ilkesi izleyen rejimler döneminde de kabul edilmiştir (LAFERRİÈRE, 1947: 716-717).

4. Konusu.- Yasama dokunulmazlığının konusu, aşağıda göreceğimiz Anglo-Sakson ülkeleri bir yana bırakılırsa parlâmento üyesinin işlediği suç teşkil ettiği iddia edilen fiillerdir. Bu fiiller, yasama fonksiyonunun ifası sırasında oy, söz ve düşünce açıklaması şeklinde işlenmişse, bu fiiller, yasama dokunulmazlığının değil, yasama sorumsuzluğunun kapsamına girerler. O halde yasama dokunulmazlığının kapsamına giren filler, kural olarak parlâmento üyesinin görevi dışında işlediği cezaî sorumluluğunu doğurabilecek fillerdir.

5. Sağladığı Güvenceler.- Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesini bütün adlî takipten muaf tutmaz. Aşağıda ayrıca göreceğimiz gibi parlâmento üyesine karşı ceza davası açılamasa da hukuk davası açılabilir. Anglo-Sakson ülkeleri hariç, yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesini kural olarak cezaî takipten korur. Ama her cezaî takip işlemine karşı da korumaz. Kural olarak, yasama dokunulmazlığı, parlâmento üyesinin yasama çalışmalarına katılmasını engelleyebilecek nitelikte olan, hürriyetten mahrum edici tedbirlere, yani tutma, gözaltına alma, tutuklama, sorgulama, yargılama ve hapis cezasını infaz etme gibi işlemlere karşı güvence sağlar. Bu işlemlerin dışında kalan, parlâmento üyesinin hürriyetini kısıtlamayan yargısal işlemlerin yapılmasını kural olarak engellemez. Örneğin, savcı parlâmento üyesini ihzaren celp edemez; ama hakkında soruşturma açıp, delilleri toplayabilir. Yasama dokunulmazlığı kural olarak parlâmento üyesinin şahsını korur. O nedenle, ayrıca parlâmentonun iznine tâbi tutulmamış ise, genel hükümler dairesinde parlâmento üyesinin evinde arama yapılabilir (LAFERRİÈRE, 1947: 719). Ancak, evinde olup buna karşı koyan parlâmento üyesinin şahsı üzerinde zor kullanmak yine mümkün değildir (DÖNMEZER ve ERMAN, 1985: I, 256). Anayasa ve kanunlarla aksi öngörülmedikçe parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelerde dinlenebilir. Ancak parlâmento üyesinin tanık sıfatıyla da olsa ihzaren celp edilmesi mümkün değildir. Zira bu parlâmento üyesinin üzerinde hürriyeti kısıtlayıcı bir tedbirin uygulanması anlamına gelir. Aşağıda ayrıntılarını göreceğimiz gibi her ülkenin kendi anayasası ve kanunları parlâmento üyeleri hakkında hangi ceza soruşturması işlemlerinin yapılamayacağını ayrıca belirtmektedir.

6. Niteliği: Nispîdir.- Yasama dokunulmazlığı “nispî” nitelikte bir bağışıklıktır. Yasama dokunulmazlığının nispî olması şu anlamlara gelmektedir:

a) Aşağıda ayrıntılarını göreceğimiz gibi, Kara Avrupası hukuk sisteminde, yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesini sadece ceza kovuşturmasına karşı korur. Hukuk davalarına karşı korumaz. Parlâmento üyesi hakkında ceza davası açılamasa da, suçtan zarar gören kişi hukuk davası açıp, tazminat isteyebilir. Keza parlâmento üyesi hakkında cebrî icra yoluna da gidilebilir (VEDEL, 1949: 403; LAFERRİÈRE, 1947: 718; BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 570; DÖNMEZER ve ERMAN, 1985: I, 256).

b) Yasama sorumsuzluğundan farklı olarak, yasama dokunulmazlığının istisnaları  (derogations, dérogations) vardır: Genellikle suçüstü (cürm-ü meşhut, flagrante delicto, flagrant délit) hâli yasama dokunulmazlığının kapsamı dışında kalır (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 573-574; LAFERRİÈRE, 1947: 731). Yukarıda belirtildiği gibi yasama dokunulmazlığının amacı, parlâmento üyelerini hükûmet tarafından tahrik edilebilecek düzmece ve asılsız suç soruşturmalarına karşı korumaktır. Suçüstü hâlinde ise, parlâmento üyesinin suç işlediği apaçık ortadadır. Böyle bir durumda da parlâmento üyesine dokunulmazlık tanınması, parlâmento üyesine tanınmış bir ayrıcalık durumuna gelir ki, bu yasama dokunulmazlığının amacıyla bağdaşmaz. O nedenle aşağıda örneklerini göreceğimiz üzere genellikle, suçüstü halinde işlenmiş suçların yasama dokunulmazlığının kapsamı dışında kaldığını anayasalar belirtmektedir.

c) Yasama dokunulmazlığı, yasama sorumsuzluğundan farklı olarak kaldırılabilir. Buna yine parlâmento üyesinin ait olduğu meclis karar verir. Buna “yasama dokunulmazlığının kaldırılması (leave of parliamentary inviobility, levée de l’inviobilité parlementaire)” veya “kovuşturmaya izin (autorisation de poursuite)” kararı ismi verilir (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 574-578; LAFERRİÈRE, 1947: 721-723; VEDEL, 1949: 401). Yasama dokunulmazlığı kaldırılmış olan parlâmento üyesinin parlâmento üyeliği kalkmış olmaz. O sadece yargılama bakımından normal vatandaşlar gibi olur (GÖZLER, 2000: 329).

d) Yasama sorumsuzluğundan farklı olarak, yasama dokunulmazlığı sürekli değildir; geçici dir (VEDEL, 1949: 403). Yani yasama dokunulmazlığı parlâmento üyeliği sıfatının devamı boyunca sürer. Parlâmento üyeliği sıfatı sona erince, parlâmento üyesi hakkında ceza kovuşturması yapılabilir. Daha önce verilmiş ceza hükmü çektirilir.

e) Aşağıda örneklerini göreceğimiz üzere birçok ülkede yasama dokunulmazlığı sadece parlâmentonun toplantı dönemlerinde (sessions) geçerli olmaktadır. Parlâmentonun tatil dönemlerinde bu dokunulmazlık işlememektedir (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 570; LAFERRİÈRE, 1947: 719). Bu tür düzenlemeler yasama dokunulmazlığının amacıyla uyuşum içindedir. Yasama dokunulmazlığının amacının parlâmento üyesinin parlâmento çalışmalarına serbestçe katılmasını sağlamak olduğuna göre, parlâmentonun zaten çalışmadığı dönemlerde böyle bir dokunulmazlığın tanınmasına gerek yoktur. Ancak bu sınırlama, toplantı dönemleri (session) sisteminin uygulandığı ülkelerde geçerlidir. Parlâmentonun kısa bir tatil yaptığı ülkelerde bu yola genellikle gidilmemektedir.

f) Yasama dokunulmazlığı kamu düzenine (ordre public) ilişkindir (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 565; LAFERRİÈRE, 1947: 722). Yasama dokunulmazlığı, milletvekiline bir kişisel ayrıcalık olarak verilmemiştir. Onun görevini gereği gibi yapabilmesi için verilmiştir. Bu nedenle, parlâmento üyesi bu dokunulmazlıktan kendi isteğiyle vazgeçemez[3]. Vazgeçtiği yolundaki taahhütleri hükümsüzdür. Yasama dokunulmazlığını yargı organları re'sen dikkate almak zorundadırlar. Keza, yasama dokunulmazlığı yargılamanın her safhasında ileri sürülebilir (LAFERRİÈRE, 1947: 722).

II. yasama dokunulmazlığı Konusunda yirmi beş Ülkenin Anayasal Düzenlemeleri

Burada, yirmi beş ülkenin anayasal düzenlemelerinde yasama dokunulmazlığının nasıl düzenlendiğini göreceğiz. Bu yirmi beş ülke şu şekilde seçilmiştir: İlk olarak Arend Lijphart’ın demokratik olarak kabul ettiği yirmidört ülke ele alınmıştır (LİJPHART, Tarihsiz: 11-12, 36-39). Bu ülkeler şunlardır: Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Yeni Zelanda, Yunanistan. Bu ülkelerin ortak özellikleri, bu ülkelerdeki demokratik rejimlerin az çok uzunca bir zamandan beri kesintisiz olarak sürmüş olmasıdır (LİJPHART, Tarihsiz: 36). Bu yirmi dört kendi ülkemiz olan Türkiye’yi de ilâve ettik. Böylece yirmi beş ülkelik bir liste oluşturduk.

1. A.B.D.[4]- 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasının[5] 1’inci maddesinin 6’ncı bölümünün 1’inci fıkrasına göre, “Senatörler ve temsilciler... ihanet (treason), cürüm (felony) ve asayişi ihlâl (breach of the peace) hâli dışında, kendi Meclislerinin toplantılarına katıldıkları sırada, gerekse bu toplantılara gelir veya giderken tutuklanmama imtiyazından yararlanırlar”. Amerika Birleşik Devletlerinde bu hükme “tutuklanma hükmü (arrest clause)” (TRİBE, 2000: I, 1012), bu hükümle öngörülen imtiyaza ise “tutuklanmama imtiyazı (privilege from arrest)” (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242) ismi verilmektedir. Tutuklanmama imtiyazı her zaman aşırı dar yoruma (exceedingly narrow interpretation) tâbi tutulmuştur (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Zira, 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasının yazıldığı dönemde, “hukuk davalarından (civil cases) dolayı da kişilerin tutuklanması ve hapse atılması mümkündü. İşte 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasını yazanlar Kongre üyelerinin hukuk davalarından dolayı tutuklanmamaları için bu imtiyazı getirmişlerdir (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Oysa günümüzde, hukuk davalarından dolayı kişilerin tutuklanması (civil arrest) uygulaması yürürlükten kalktığından (TRİBE, 2000: I, 1012), bu hüküm, yani arrest clause (m.1, b.6, f.1) anlamsız kalmıştır (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Özetle Amerika Birleşik Devletlerinde Kongre üyelerinin işledikleri suçlardan dolayı her türlü ceza davasında (criminal case) tutuklanmaları mümkündür (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Gerçekten de Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi, Williamson v. United States (207 U.S. 425, 1908) kararında yalancı şahitlikten mahkûm olan Temsilciler Meclisinin bir üyesinin tutuklanmama imtiyazından yararlanamayacağına hükmetmiştir (TRİBE, 2000: I, 1012). Özetle Amerika Birleşik Devletlerinde cezaî alanda Kongre üyelerine tanınan bir dokunulmazlığın bulunmadığını söyleyebiliriz. Keza, Amerika Birleşik Devletlerinde Kongre üyeleri mahkemelere tanık sıfatıyla çağrılabilir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/ 1339.htm, 1.5.2001).

2. Almanya[6].- 1949 Alman Anayasası[7] yasama dokunulmazlığı (immunität) kurumunu kabul etmiştir. 1949 Alman Anayasasının 46’ncı maddesinin ikinci fıkrasına göre[8] Bundestag üyeleri Bundestag’ın izni olmaksızın, cezayı gerektiren bir fiilden dolayı cezaî takibata uğrayamaz veya tutuklanamazlar. Bununla birlikte suçüstü hâlinde veya ertesi gün yakalanmış olması durumunda Bundestag üyeleri yasama dokunulmazlığından yararlanamazlar. Keza aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre, Bundestag üyelerinin başka bir şekilde kişisel özgürlüklerini kısıtlanması için Bundestag’ın izni gerekir. Anayasa ayrıca, bir milletvekili hakkındaki her türlü ceza davasının, milletvekilinin hürriyetini kısıtlayıcı her türlü tedbirin Bundestag’ın istemesi durumunda kaldırılmasını öngörmektedir (m.46/4). Bundestag üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelerde dinlenilebilir. Bununla birlikte, Ceza Usûl Kanunu (m.50/1) ve Medenî Usûl Kanununa (m.382/2) göre Bundestag üyeleri tanık olarak toplantı döneminde Bundestag’ın bulunduğu yerde dinlenilmelidirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1121.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı Bundestag üyesinin seçilmesinden görev süresinin sonuna kadar işler (Ibid.). Seçimden önce başlatılmış soruşturmaları da kapsar (Ibid.). Yani bunlardan dolayı da Bundestag üyesi tutuklanamaz. Yasama dokunulmazlığının kaldırılması konusunda yetkili makam Bundestag veya onun Dokunulmazlık Komisyonudur (Ibid.). Dokunulmazlığı kaldırılan Bundestag üyesi bu kararın iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir (Ibid.). Bundestag üyelerinin ikametgahlarında arama yapılabilmesi için de Bundestag’ın izni gerekir (Ibid.). Almanya’da ikinci Meclis olan Bundesrat üyelerinin yasama dokunulmazlığı yoktur (Ibid.); zira Bundesrat üyeleri parlâmenter değildir; federe devlet (Länder) hükûmetlerinin üyesidirler (GREWE ve RUİZ FABRİ, 1995: 442).

3. Avustralya.- 1900 Avustralya Anayasasının[9] 49’uncu seksiyonuna göre, Temsilciler Meclisi ve Senato üyelerinin imtiyazları (privileges) ve dokunulmazlıkları (immunities) Parlâmento tarafından düzenleneceği şekilde olacaktır. Bu zamana kadar, bunlar Birleşik Krallık Avam Kamarası üyelerininki gibi olacaktır. Avustralya’da yasama dokunulmazlığı 1987 tarihli Parliamentary Privilege Act ile düzenlenmiştir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1015.htm, 1.5.2001). Bu Kanuna göre, yasama dokunulmazlığı cezaî alanda değil, hukukî (civil) alanda geçerlidir (Ibid.). Bu alanda Parlâmento üyesine mutlak bir koruma sağlar. Parlâmento üyesi tutuklanamaz ve hapsedilemez (Ibid.). Parlâmento üyesinin sahip olduğu bu dokunulmazlık kaldırılamaz. Keza bu alanda Parlâmento üyesi yargılanamaz; keza tanık olarak veya jüri üyesi olarak bir mahkemeye çağrılamaz (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı sadece Parlâmentonun toplantı dönemleri (sessions) süresince ve bu dönemlerin beş gün öncesi ve sonrasını kapsar (Ibid.). Cezaî alanda yasama dokunulmazlığı işlemez. Bununla birlikte konvansiyonel nitelikte bir kurala göre Parlâmento üyesi hakkında yapılan soruşturmadan haberdar edilmesi gerektiği kabul edilmektedir (Ibid.).

4. Avusturya.- 1929 Avusturya Anayasasının[10] 57’nci maddesinin ikinci fıkrasına göre[11] Millî Meclis (Nationalrat) üyeleri, suçüstü hâli hariç, ancak Millî Meclisin izniyle tutuklanabilirler. Keza aynı fıkraya göre, Millî Meclis üyelerinin evlerinin aranabilmesi için de Millî Meclisin izni gerekir (m.57/2). Avusturya’da Millî Meclis üyelerinin işlediği suç “üyenin siyasî faaliyetleriyle açıkça bağlantısız (manifestly not connected to the political activity of the member)” ise üye hakkında cezaî takip yapılabilmesi için yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına gerek yoktur. Ancak, söz konusu üye veya Meclisin bu konularla görevli Daimî Komitesinin üyelerinin üçte biri talep ederse, ilgili makam, Millî Meclisten, üyeye atfettiği suçun onun siyasî faaliyetleriyle bağlantısız bulunduğu konusunda bir karar almak zorundadır. Böyle bir talep olduğunda, soruşturma sürecindeki bütün işlemler o aşamada durur (m.57/3). Millî Meclis bu talep konusunda sekiz hafta içinde karar vermemiş ise, gerekli izni verdiği varsayılır (m.57/4). Eğer Millî Meclis üyesi, suçüstü halinde yakalanırsa, yetkili makam derhal Millî Meclis başkanına üyenin tutuklandığını bildirir (m.57/5). Eğer Millî Meclis veya toplantı halinde değilse Daimî Komite talep ettiğinde, tutuklama kaldırılır veya kanunî süreç bir bütün olarak düşürülür (m.57/5). 1929 Avusturya Anayasasına göre, Millî Meclis üyelerinin dokunulmazlıkları yeni Millî Meclisin toplandığı gün sona erer (m.57/6). Millî Meclis üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1017.htm, 1.5.2001). Millî Meclis üyeleri yasama dokunulmazlığından milletvekilliğinin başlamasından sona ermesine kadar devam eder (Ibid.).

5. Belçika.- 1994 Belçika Anayasasına göre[12], suçüstü hâli (flagrant délit) hariç, Parlâmento üyeleri toplantı dönemi (session) boyunca, cezaî sahada, ait olduğu meclisin izni olmadıkça, bir mahkeme veya divan önüne gönderilemez veya doğrudan celp edilemez veya tutuklanamaz (m.59/1). Meclis bu izni (yani dokunulmazlığın kaldırılması kararı) hakkında ilgili parlâmento üyesinin başvuru hakkı yoktur (http://www. ipu.org/parline-f/reports/1029.htm, 1.5.2001). Suçüstü hâli hariç, cezaî sahada bir hakimin müdahalesini gerektiren zorlayıcı tedbirlerin uygulanmasına Meclis üyeleri hakkında toplantı dönemi süresince yetkili hakimin istemi üzerine İstinaf Mahkemesi Birinci Başkanı tarafından karar verilebilir. Bu karar ilgili Meclisin başkanına iletilir (1994 Belçika Anayasası, m.59/2). Arama (perquisition) ve el koyma (saisie) ancak Meclis Başkanının veya onun tarafından tayin edilmiş üyenin huzurunda yapılır (m.59/3). Toplantı dönemi süresince sadece savcılık görevlileri ve yetkili memurlar bir Meclis üyesi hakkında cezaî sahada kovuşturma açabilirler (m.59/4). Hakkında cezaî sahada soruşturma açılan Meclis üyesi, toplantı dönemi süresince, ait olduğu Meclisten hakkında yapılan kovuşturmanın durdurulmasına karar verilmesini isteyebilir. İlgili Meclis bu konudaki kararını kullanılan oyların üçte iki çoğunluğuyla alabilir (m.59/5). Keza Meclis kendi üyesinin tutukluluğu veya bir mahkeme tarafından yargılanması askıya alınmasına da karar verebilir (m.59/son). Parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1293.htm, 1.5.2001).

6. Danimarka.- 1953 Danimarka Anayasasının[13] 57’nci seksiyonuna göre, Parlâmentonun hiçbir üyesi, suçüstü (flagrante delicto) hâlinde yakalanması durumu hariç, Parlâmentonun izni olmaksızın hiçbir şekilde soruşturulamaz ve hapsedilemez. Danimarka’da yasama dokunulmazlığı hem hukukî, hem de cezaî alanda geçerlidir; yani parlâmento üyelerini hem hukuk, hem de ceza kovuşturmalarına karşı korur (http://www. ipu.org/parline-e/reports/2087.htm, 1.5.2001). Parlâmento üyesi tutuklanamaz, göz altına alınamaz. Keza parlâmento üyesi hakkında dava da açılamaz (Ibid.). Ancak yasama dokunulmazlığı Danimarka’da aramalara karşı güvence sağlamaz (Ibid.). Keza Parlâmento üyesi tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesinin seçilmesinden görevinin sona ermesine kadar devam eder (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı Parlâmento (Folketing) tarafından kaldırılabilir. Parlâmento üyesinin kaldırılma sürecinde dinlenilmesi gerekli değildir. Keza Parlâmento üyesinin kaldırma kararına karşı başvuru hakkı yoktur (Ibid.).

7. Finlandiya.- 1999 Finlandiya Anayasasının[14] 30’uncu seksiyonuna göre, bir milletvekili, milletvekilliği görevlerini yerine getirmekten engellenemez. Bir milletvekili Parlâmentoda kullanılan oyların altıda beşiyle alınmış bir kararla izin verilmedikçe mahkeme önüne çıkartılamaz veya özgürlüğünden mahrum bırakılamaz (1999 Finlandiya Anayasası, seksiyon 30/2). Bir milletvekili tutuklanırsa veya gözaltına alınırsa bu durum derhal Parlâmento Başkanına bildirilir. En az altı ay hapis cezasıyla cezalandırılan bir suçu işlediğine ilişkin esaslı sebepler yoksa, bir milletvekili dava başlamadan önce Parlâmentonun rızası olmaksızın tutuklanamaz (sek.30/3).

8. Fransa[15].- 1958 Fransız Anayasasının[16] 26’ncı maddesinin 4 Ağustos 1995 tarih ve 95-880 sayılı Anayasal Kanun[17] değiştirilmiş şekline göre, ağır suçlar ve orta ağırlıktaki suçlar alanında (en matière criminelle ou correctionnelle)[18] hiçbir Parlâmento üyesi ait olduğu Meclisin Başkanlık Divanının (Bureau de l'Assemblée) izni olmadıkça tutuklanamaz veya hakkında diğer hürriyeti sınırlandırıcı veya mahrum edici bir tedbir uygulanamaz (1958 Fransız Anayasası, m.26/2). Suçüstü (crime ou délit flagrant) veya kesin hükümle mahkûmiyet (condamnation définitive) hâlinde bu izin gerekmez (m.26/2). Bir parlâmento üyesi hakkında gözaltı, hürriyeti sınırlandırıcı veya mahrum edici tedbirler veya soruşturma, Meclis talep ettiğinde, Meclisin toplantı dönemi (session) süresince askıya alınır (m.26/3). Parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1113.htm, 1.5.2001).

Fransa’da 1995’ten önce toplantı döneminde Parlâmento üyeleri hakkında (hürriyeti sınırlandırıcı tedbirler uygulanmadan) soruşturma açılması dahi Parlâmentonun iznine bağlıydı (LAVROFF, 1995: 455; PACTET, 1994: 415; TURPİN, 1994: 438-441). 1995 değişikliğinden sonra, Parlâmento üyeleri hakkında soruşturma açılabilecek, evinde arama yapılabilecek, Parlâmento üyesi yargılanabilecek, ancak Parlâmento üyesi hakkında “tutuklama (arrestation)” ve “hürriyetten mahrum edici veya hürriyeti sınırlayıcı bütün diğer tedbirler (toute autre mesure privative ou restrictive de liberté)” Parlâmentonun izni olmadıkça uygulanamayacaktır (FAVOREU et al., 1998: 670; GİCQUEL, 1999: 638). 1995 değişikliğinin getirdiği diğer bir yenilik de, izin verme yetkisinin Meclisin kendisinden alınarak Meclis Başkanlık Divanına (Bureau de l'Assemblée) verilmesidir.

9. Hollanda.- 1983 Hollanda Anayasasında[19] yasama sorumsuzluğuna ilişkin hüküm (m.71), bulunmasına rağmen, yasama dokunulmazlığına ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. Hollanda’da yasama dokunulmazlığı yoktur (GREWE ve RUİZ FABRİ, 1995: 443). Bununla birlikte, Parlâmento üyesinin tutuklanması veya hapsedilmesi halinde parlâmento üyesinin Parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2231.htm, 1.5.2001).

10. İngiltere.- İngiltere’de tarihsel olarak Parlâmento üyeleri tutuklanmama hürriyetine (freedom from arrest) sahip oldukları ve bu imtiyazın Parlâmentonun toplantı döneminde ve bu dönemden önceki ve sonraki kırk günü kapsadığı kabul edilmektedir (HOOD PHİLLİPS ve JACKSON, 1987: 241). Ancak İngiltere’de bu tutuklanmama imtiyazı, sadece hukuk davalarında (civil proceedings) geçerlidir (DE SMİTH ve BRAZİER, 1989: 322). Yani Parlâmento üyelerinin borçlarından dolayı tutuklanması (civil arrest) mümkün değildir (DE SMİTH ve BRAZİER, 1989: 322; HOOD PHİLLİPS ve JACKSON, 1987: 241). 1770 tarihli Parliamentary Privilege Act’a göre dokunulmazlık sadece parlâmento üyesine tutuklanmama ve hapsedilmeme güvencesi sağlar (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2335.htm, 1.5.2001). Bununla birlikte mahkemeye hakaret (contempt of court) suçunda Parlâmento üyesinin tutuklanabileceği kabul edilmektedir (Ibid.). Avam Kamarası üyeleri mahkemelere tanık olarak çağrılabilir. Ancak Speakers üyenin Avam Kamarası toplantısına katılması gerektiğini bildirirse, Avam Kamarası üyesi tanık olarak da çağrılamaz (Ibid.). İngiltere’de yasama dokunulmazlığı kaldırılamaz. Tekrar hatırlatalım ki, İngiltere’de dokunulmazlık sadece medenî (civil) alandadır. İngiltere’de hiçbir zaman ceza davalarından (criminal proceedings) dolayı Parlâmento üyelerinin tutuklanamayacağı fikri kabul edilmemiştir (HOOD PHİLLİPS ve JACKSON, 1987: 241). İngiltere’de bir Parlâmento üyesi bir suç işlerse, herkes gibi tutuklanabilir ve yargılanabilir (Ibid.: 242). Ayrıca belirtelim ki, İngiltere’de kişilerin borçlarından dolayı hapsedilmesi (imprisonment for debt) 1869 tarihli Debtors Act ile ilga edildiğinden “tutuklanmama hürriyeti”nin hukuk davaları bakımından da bir anlamı kalmamıştır (Ibid.).

11. İrlanda.- 1937 İrlanda Anayasasına[20] göre, Parlâmentonun her iki Meclisinin üyeleri, “ihanet (treason)”, “cürüm (felony) ve “aşayişi bozma (breach of the peace)” suçları hariç, Parlâmento toplantılarına gelip giderken ve seçim bölgelerinde iken tutuklanmama imtiyazına (privilege from arrest) sahiptirler (m.14/13). Görüldüğü gibi İrlanda Anayasasının hükmü, 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasındaki arrest clause’a ve İngiltere’deki teamülî kurala (freedom from arrest) büyük ölçüde benzemektedir. İrlanda’da yasama dokunulmazlığının cezaî alanda değil, hukukî alanda mevcut olduğunu söyleyebiliriz. İrlanda’da parlâmento üyeleri suçlarından dolayı tutuklanabilecek ve yargılanabileceklerdir.

12. İspanya.- 1978 İspanyol Anayasasının[21] 71’inci maddesine göre, milletvekilleri ve senatörler vekâlet sürelerince dokunulmazlıktan (inmunidad) yararlanırlar ve sadece suçüstü (flagrante delito) hâlinde tutuklanabilirler. Milletvekilleri ve senatörler, ait oldukları Meclislerin ön izni (previa autorización) olmaksızın tutuklanamazlar; gözaltına alınamazlar; haklarında soruşturma açılamaz ve yargılanamazlar (m.71/2). Bu izin, yani dokunulmazlığın kaldırılması kararı alınırken parlâmento üyesi dinlenir. Ancak parlâmento üyesinin alınan karara karşı başvuru hakkı yoktur (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1293.htm, 1.5.2001). Bununla birlikte milletvekili ve senatörlerin ikametgahlarında arama yapılabilir (Ibid.). Milletvekilleri ve senatörlere karşı açılan davalar hakkında Yüksek Mahkemenin Ceza Dairesi (Sala de lo Penal del Tribunal Supremo) yetkili olacaktır (m.71/3). Milletvekilleri ve Senatörler tanık sıfatıyla mahkemeye çağrılabilirler (Ibid.).

13. İsrail[22].- 12 Şubat 1958 tarihli Knesset Hakkında İsrail Temel Kanununun[23] 17’nci seksiyonu, Knesset üyelerinin dokunulmazlık sahibi olacaklarını belirtmekte ve ayrıntıların kanunlar düzenleneceğini hükme bağlamaktadır. Bu düzenleme 1951 tarihli Knesset Üyelerinin Dokunulmazlıkları, Hakları ve Ödevleri Hakkında Kanun[24] ile düzenlenmiştir. Bu Kanuna göre, yasama dokunulmazlığı, hem hukukî ve hem de cezaî alanda uygulanmaktadır (http://www.knesset.gov.il/knesset/knes/eng_work_chak1.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı, milletvekillerini tutuklanmaya, gözaltına alınmaya, hakkında hukukî takip yapılmasına ve evlerinde arama yapılmasına karşı korumaktadır (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1155.htm, 1.5.2001). İsrail’de yasama dokunulmazlığı oldukça geniş kapsamlıdır. Bununla birlikte, kuvvet kullanarak icra edilen, kamu düzenini bozan ve ihanet oluşturan fiillerin suçüstü halinde işlenmesi durumunda milletvekili tutuklanabilir ve gözaltına alınabilir (1951 tarihli Knesset Üyelerinin Dokunulmazlıkları, Hakları ve Ödevleri Hakkında Kanun, m.3; http://www. ipu.org/parline-f/reports/1155.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı milletvekilinin seçilmesinden görev süresinin sona ermesine kadar koruma sağlamaktadır. İsrail’de yasama dokunulmazlığı kaldırılabilir niteliktedir. Kaldırmaya yetkili makam, Knesset veya Knesset’in Parlâmento İşleri Komitesidir. Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili dinlenir. Ancak milletvekili kaldırma kararına karşı başvuru hakkı yoktur (Aynı Kanun, m.13; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1155.htm, 1.5.2001).

14. İsveç.- 1975 İsveç Anayasasının[25] 3’üncü Bölümünün 8’inci maddesine göre, Parlâmentonun toplantıya katılan ve oy veren üyelerin en az altıda beşinin kabul edeceği bir kararla izin verilmedikçe, kimse bir parlâmento üyesinin görevini yerine getirirken yaptığı eylemlerden ve söylediği sözlerden dolayı ona karşı dava açamaz veya onu özgürlüğünden mahrum bırakamaz veya onun ülke içinde seyahat etmesini engelleyemez (b.3, m.8/1). Bir Parlâmento üyesinin bir suç işlediğinden şüphelenilmesi durumunda, tutuklama, gözaltına alma veya hapse ilişkin kanun hükümlerinin Parlâmento üyesi hakkında uygulanabilmesi ancak onun suçluluğunu kabul etmesi veya suçüstü halinde yakalanması veya işlediği suçun minimum cezasının iki yıl hapisten fazla olması durumunda mümkündür (b.3, m.8/2). Parlâmento üyesi tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). İsveç’te yasama dokunulmazlığı milletvekilinin seçilmesinden görev süresinin bitimine kadar devam eder (Ibid.).

15. İsviçre.- 1999 İsviçre Anayasasının[26] 162’nci maddesinin ilk fıkrası, Federal Parlâmento üyelerinin Parlâmentoda yaptıkları konuşmalardan dolayı sorumlu olmadıklarını öngörmekte, ikinci fıkrası ise dokunulmazlığın diğer şekillerinin ise kanunla düzenlenmesini öngörmektedir. İsviçre’de yasama dokunulmazlığı, Konfederasyon Lehine Siyasal ve Polis Garantileri Hakkında Federal Kanun[27] ile düzenlenmiştir. Bu Kanuna göre, İsviçre’de yasama dokunulmazlığı sadece cezaî alanda geçerli olmakta ve bütün suçları için parlâmento üyesini tutuklamaya, gözaltına almaya, hakkında soruşturma açılmasına ve evinde arama yapılmasına karşı korumaktadır (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). Bununla birlikte parlâmento üyesi, kaçma şüphesi altında gözaltına alınabilir. Keza, suçüstü halinde cürüm (ağır suçlar) işlenmesi durumunda parlâmento üyesi geçici olarak tutuklanabilir. Ancak bu konudaki ya Parlâmento üyesinin kendi rızası veya Millî Meclisin (Conseil national) izni 24 saat içinde alınmalıdır (Aynı Kanun, m.1/2). Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesinin tanık sıfatıyla Parlâmentoya çağrılmasını engellemez (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). İsviçre’de yasama dokunulmazlığı Millî Meclisin izniyle veya Parlâmento üyesinin bizzat kendi izniyle kaldırılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığının kaldırılması sürecinde Parlâmento üyesi dinlenir ve parlâmento üyesinin yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına karşı itiraz hakkı vardır (Ibid.). Parlâmento üyesinin geçici olarak gözaltına (détention préventive) alınması durumunda Millî Meclisin talebi üzerine parlâmenterlerin Parlâmento toplantılarına katılmalarına izin verilebilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı İsviçre’de sadece toplantı dönemlerinde işler (Ibid.).

16. İtalya.- 1947 İtalyan Anayasasının[28] yasama dokunulmazlığını düzenleyen 68’inci maddesi, 30 Ekim 1993 tarihli Anayasal Kanun ile değiştirilmiştir[29]. Maddenin yeni şeklinin ikinci fıkrasına göre, Parlâmento üyesinin tutuklama kararı gerektiren bir suçu işlerken, suçüstü halinde yakalanması durumu hariç, hiçbir Parlâmento üyesi, ait olduğu Meclisin izni olmaksızın tutuklanamaz, kişisel hürriyetinden mahrum bırakılamaz, gözaltına alınamaz ve keza Parlâmento üyesinin şahsı veya ikametgahı aranamaz (m.68/2). Ancak kesin mahkûmiyet hükmünün infazı hâli bu hükmün dışındadır (m.68/2). Aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre, benzer bir izin, Parlâmento üyelerinin konuşmalarının veya haberleşmelerinin dinlenebilmesi ile mektuplarına veya yazışmalarına el konulabilmesi için de gereklidir. Buna göre, parlâmento üyeleri tutuklanamaz; ancak haklarında soruşturma açılabilir. Parlâmento üyeleri tanık olarak mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2157.htm, 1.5.2001).

17. İzlanda.- 1944 İzlanda Anayasasının[30] 49’uncu maddesine göre, Althingi’nin hiçbir üyesi, suç işlerken yakalanması durumu dışında, Althingi’nin toplantı dönemi (session) boyunca, Althingi’nin izni olmaksızın hapsedilemez veya hakkında bir cezaî kovuşturma işlemi yapılamaz.

18. Japonya.- 1946 Japon Anayasasının[31] 50’nci maddesine göre, kanunla öngörülen hâller hariç olmak üzere, her iki Meclisin üyeleri, Dietin toplantı döneminde tutuklanmaktan muaftırlar. Tutuklanan üyeler, Meclisin istemi üzerine, toplantı dönemi başlamadan önce toplantı dönemi süresince serbest bırakılırlar. Japonya’da yasama dokunulmazlığına ilişkin diğer hususlar Diet Kanununun 33’üncü maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, yasama dokunulmazlığı sadece cezaî alanda geçerlidir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Bütün suçları kapsar. Ancak Parlâmento üyesini sadece tutuklanmaya (arrest) ve gözaltına almaya (preventive custody) karşı korur. Parlâmento üyesine karşı kovuşturma açılabilir. Keza parlâmento üyesinin evinde arama da yapılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı suçüstü (flagrante delicto) hâlinde işlemez (Diet Kanunu [Diet Law], m.33; http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı Parlâmento üyesinin tanık sıfatıyla mahkemeye çağrılmasını da engeller (Medenî Usûl Kanunu, m.144; Ceza Usûl Kanunu, m.144; http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı Japonya’da sadece parlâmentonun toplantı dönemleri (sessions) boyunca koruma sağlar (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Dolayısıyla diğer dönemlerde parlâmento üyeleri tutuklanabilir. Yasama dokunulmazlığı Parlâmento tarafından kaldırılabilir. Parlâmento üyesi dinlenmez. Keza Parlâmento kaldırma kararına karşı itiraz hakkı yoktur (Ibid.). Japonya’da Parlâmento kendi tutuklanmış üyelerinin tutukluluk halini askıya alma (suspension of the detention) yetkisi vardır (1946 Japon Anayasası, m.50; Diet Kanunu, m.34; http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Keza, tutuklanmış veya hapsedilmiş milletvekilinin Parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001).

19. Kanada.- 1867-1982 Kanada Anayasasının[32] 18’inci maddesine göre Parlâmento üyelerinin sahip olacakları imtiyaz ve dokunulmazlıklar Parlâmentonun çıkaracağı bir kanunla belirlenecektir. Bununla birlikte Anayasa bu kanunun getirebileceği imtiyaz ve dokunulmazlıkları şu şekilde sınırlandırmaktadır. İmtiyaz ve dokunulmazlıkları belirleyen kanun, bu Anayasanın kabul edilmesi sırasında Birleşik Krallıkta Avam Kamarasının sahip olduğu imtiyaz ve dokunulmazlıklardan daha fazla imtiyaz ve dokunulmazlık tanıyamayacaktır. Kanada’da yasama dokunulmazlığı Kanada Parlâmentosu Hakkında Kanunun 4’üncü maddesi tarafından düzenlenmiştir (Loi sur le Parlement du Canada, http://www.ipu.org/parline-f/reports/1055.htm, 1.5.2001). Bu Kanuna göre, Kanada’da yasama dokunulmazlığı vardır; Parlâmento üyesi tutuklanamaz, gözaltına alınamaz; ancak bu dokunulmazlık sadece hukukî (civile) alanda geçerlidir (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1055.htm, 1.5.2001). Yani parlâmento üyeleri suçlarından dolayı tutuklanabilir ve yargılanabilirler. Kanada’da yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerinin tanık sıfatıyla mahkemeye çağrılmasına da engeldir (Ibid.). Ancak hatırlatalım ki, bu dokunulmazlık sadece medenî sahada geçerlidir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı toplantı dönemini ve başlangıcından 40 gün önce ve bitişinden 40 gün sonrasını kapsar (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı kaldırılabilir niteliktedir. Bu konuda karar yetkisi Avam Kamarasına aittir. Bu konuda milletvekili dinlenmelidir. Milletvekili Avam Kamarasının önünde itiraz hakkına sahiptir (Ibid.).

20. Lüksemburg.- 1868 Lüksemburg Anayasasının[33] 69’uncu maddesine göre, ağır bir suçu işlerken yakalanmadıkça, hiçbir milletvekili, Meclisin izni olmaksızın, toplantı dönemi boyunca cezaî bir konuda soruşturulamaz ve tutuklanamaz. Keza milletvekilleri toplantı dönemi boyunca aynı izin olmaksızın borçlarından dolayı hapsedilemezler. Bir milletvekilinin tutukluluğu veya soruşturulması Meclis talep ederse toplantı dönemi boyunca askıya alınır. Yasama dokunulmazlığı sadece Parlâmentonun toplantı dönemi boyunca işler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1191.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı kaldırılması usûlünde parlâmento üyesi de özel bir komisyon tarafından dinlenir (Ibid.). Dokunulmazlığın kaldırılması kararına karşı milletvekili başvuru itiraz hakkına sahip değildir (Ibid.).

21. Norveç.- 1814 Norveç Anayasasının[34] 66’ncı maddesine göre, milletvekilleri, bir suçu alenî olarak işlerken yakalanmadıkça (unless they are apprehended in public crimes), yani suçüstü hâli hariç, Storting’e gidiş ve dönüş yollarında ve Storting’te bulundukları sürece tutuklanmaktan muaftırlar. Norveç’te yasama dokunulmazlığı hem hukukî, hem de cezaî sahada geçerlidir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1239.htm, 1.5.2001). Milletvekilleri mahkemelere tanık olarak çağrılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı milletvekillerini görevlerinin başlangıcından sonuna kadar korumaktadır (Ibid.). Norveç’te yasama dokunulmazlığı kaldırılamaz (Ibid.). Hapis ve gözaltına alma durumunda milletvekilinin parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (Ibid.).

22. Portekiz.- 1976 Portekiz Anayasasının[35] 160’ıncı maddesinin ikinci fıkrasına göre, milletvekilleri Meclisin izni olmaksızın tutuklanamaz ve gözaltına alınamaz. Aynı fıkraya göre suçüstü hâli bu hükümden hariçtir. Bununla birlikte, milletvekilinin suçüstü halinde işlediği suç en az üç yıl hapis cezasıyla cezalandırılabilir nitelikte olmalıdır. Bunun dışındaki durumlarda, milletvekiline karşı bir ceza soruşturması açıldığında, Meclis soruşturmanın devam edip etmeyeceğine karar verir (m.160/3). 1976 Portekiz Anayasasına göre ayrıca milletvekilleri, Meclisin toplantı döneminde, Meclisin izni olmaksızın, jüri üyesi, bilirkişi ve tanık olarak mahkemelere çağrılamazlar (m.161/1). Yasama dokunulmazlığı milletvekilinin seçilmesinden görevinin sona ermesine kadar devam eder (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1257.htm, 1.5.2001). Anayasanın 157’nci maddesine göre, yasama dokunulmazlığının Parlâmento tarafından kaldırılması sürecinde milletvekili dinlenir. Bununla birlikte milletvekili dokunulmazlığın kaldırılması kararına karşı başvuru hakkına sahip değildir (Ibid.).

23. Türkiye.- 1982 Türk Anayasasının 83’üncü maddesinin ikinci fıkrasına göre, “seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ağır cezayı gerektiren suçüstü hâli ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundadır”. Yine aynı maddeye göre “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçimden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zamanaşımını işlemez” (m.83/3). “Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır (m.83/4). “Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasî parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz” (m.83/4).

24. Yeni Zelanda.- 1986 Yeni Zelanda Anayasasında[36] yasama dokunulmazlığına ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. İnter-Parliamentary Union’un web sayfasında Yeni Zelanda’da yasama dokunulmazlığı kavramının mevcut olmadığını belirtilmektedir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2233.htm, 1.5.2001).

25. Yunanistan.- 1975 Yunan Anayasasının[37] 62’nci maddesine göre, yasama dönemi boyunca, hiçbir milletvekili, Parlâmentonun izni olmaksızın soruşturulamaz, tutuklanamaz, hapsedilemez veya hürriyeti bir başka şekilde kısıtlanamaz. Savcı tarafından Parlâmento Başkanından istenmesinden itibaren üç ay içinde izin konusunda karar verilmemiş ise, bu iznin verildiği varsayılır. Üç aylık süre Parlâmentonun çalışmalarına ara verdiği sürelerde işlemez. Suçüstü hâlinde izne gerek yoktur (m.62). Keza Yunan Anayasası, diğer anayasalardan farklı olarak eski milletvekillerine yönelik ilginç ve istisnaî bir dokunulmazlık getirmiştir. Anayasa göre, feshedilmiş Parlâmentonun üyeleri de, bu Parlâmentonun feshinden yeni Parlâmentonun seçilmesine kadar geçecek sürede siyasal suçlarından (political crimes) dolayı soruşturulamazlar (m.62). Parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2125.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyeliğinin başlangıcından sonuna kadar devam eder (Ibid.). Gözaltına alınmış veya hapsedilmiş parlâmento üyelerinin Parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (Ibid.).

III. Karşılaştırmalı Gözlemler

İncelediğimiz 25 ülkenin 23’ünde yasama dokunulmazlığı kurumu mevcuttur. Yasama dokunulmazlığı kurumu sadece 1983 Hollanda Anayasası ve 1986 Yeni Zelanda Anayasası tarafından kabul edilmemiştir.

A. Yasama Dokunulmazlığının Geçerlilik Alanı

Yasama dokunulmazlığının geçerli olduğu alan bakımından ülkeler üç gruba ayrılabilir.

1. Yasama Dokunulmazlığının Sadece Cezaî Alanda Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkeden on dördünde yasama dokunulmazlığı sadece cezaî alanda (en matière pénale) geçerlidir. Bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini sadece cezaî takiplere (criminal proceedings) karşı korur. Bu ülkeler Almanya, Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’dır. Japonya dışında bu ülkeler Avrupa’da bulunmaktadır. Bu ülkelerin hepsi kıta Avrupası hukuk sistemine sahiptir. Bu ülkelerin hepsinde kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır. Bu ülkelerde özel hukuk kapsamındaki eylem ve işlemlerinden dolayı parlâmento üyelerine tanınmış bir dokunulmazlık yoktur. Bu ülkelerde borcunu ödemeyen milletvekiline karşı dava açılabilir; bu milletvekili hakkında bütün hukukî takipler (civil proceedings) yapılabilir. Keza suç teşkil eden bir fiil ile başkasına zarar veren parlâmento üyesi hakkında suçtan zarar gören kişi, haksız fiil hükümlerine dayanarak Parlâmento üyesine karşı hukuk davası açıp, ondan tazminat isteyebilir. Keza milletvekili hakkında cebrî icra yoluna da gidilebilir.

2. Yasama Dokunulmazlığının Sadece Hukukî Alanda Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin beşinde yasama dokunulmazlığı sadece hukukî alanda (en matière civile) geçerlidir. Yani bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini cezaî takiplere (criminal proceedings) karşı değil, sadece hukukî takiplere (civil proceedings) karşı korur. Bu ülkeler Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere, İrlanda ve Kanada’dır. Bu ülkelerin hepsi Anglo-Sakson hukuk sistemine mensup ülkelerdir. Yani bu ülkelerde parlâmento üyeleri özel hukuk alanındaki borçlarından dolayı tutuklanamayacaklardır. Bununla birlikte bu ülkelerde parlâmento üyelerinin işledikleri (ceza hukuku anlamında) suçlardan dolayı tutuklanmaları, yargılanmaları ve hapsedilmeleri mümkündür.

3. Yasama Dokunulmazlığının Hukukî+Cezaî Alanda Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin dördünde yasama dokunulmazlığı hem cezaî, hem de hukukî alanda (en matière pénale et civile) geçerlidir. Yani bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini hem cezaî, hem de hukukî alanda bazı işlemlere karşı korumaktadır. Bu ülkeler Danimarka, İsrail, Lüksemburg ve Norveç’tir.

B. Yasama Dokunulmazlığının Geçerlilik Süresi

Parlâmento üyelerinin yasama dokunulmazlığından yararlandığı süre bakımından incelediğimiz ülkeler iki gruba ayrılmaktadır.

1. Yasama Dokunulmazlığının Parlâmento Üyeliğinin Başından Sonuna Kadar Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin on üçünde yasama dokunulmazlığından parlâmento üyeleri, görevlerinin başlamasından sona ermesine kadar yararlanırlar. Bu ülkeler Almanya, Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsrail, İsveç, İtalya, Norveç, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’dır.

2. Yasama Dokunulmazlığının Parlâmentonun Toplantı Dönemleri Boyunca Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin onunda yasama dokunulmazlığı bütün yasama dönemi boyunca değil, parlâmentonun toplantı dönemleri (sessions) süresince işler. Bu şu anlama gelir ki, parlâmentonun toplantı dönemleri arasında parlâmento üyeleri yasama dokunulmazlığından yararlanmaz. Bu zamanlarda parlâmento üyeleri tutuklanabilirler. Bu ülkeler, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Belçika, İngiltere, İrlanda, İsviçre, İzlanda, Japonya, Kanada ve Lüksemburg’tur.

C. Yasama Dokunulmazlığının İstisnaları

Yasama dokunulmazlığının istisnaları bakımından incelediğimiz ülkeler iki gruba ayrılmaktadır.

1. İstisnasız Tanıyanlar.- Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere, İrlanda ve Kanada’da yasama dokunulmazlığının istisnaları yoktur. Bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı kapsamındaki istisnasız bütün fiiller yasama dokunulmazlığından yararlanırlar. Ancak hatırlatalım ki, bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı sadece hukukî alanda tanınmıştır; parlâmento üyelerine hukukî takiplere (civil proceedings) karşı korumaktadır. Dolayısıyla parlâmento üyelerinin zaten suç teşkil eden fiilleri bakımından kendilerine tanınmış herhangi bir dokunulmazlık yoktur.

2. İstisnalı Tanıyanlar.- Yasama dokunulmazlığını cezaî alanda tanıyan ülkelerin hepsinde (Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsveç, İsviçre, İsrail, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan) yasama dokunulmazlığının bazı istisnaları  (derogations, dérogations) vardır. Bu istisnalar şunlardır:

a) Suçüstü Hâli.- Bu istisnalardan birincisi ve en yaygını suçüstü (cürm-ü meşhut, flagrante delicto, flagrant délit) hâlidir. Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, İspanya, İsveç, İsviçre, İsrail, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’da suçüstü hâli yasama dokunulmazlığının istisnası durumundadır. Yani bu ülkelerde bir parlâmento üyesi bir suçu işlerken yakalanmış ise, yasama dokunulmazlığından yararlanmaz. Parlâmento üyesi bu durumda tutuklanabilir ve yargılanabilir. Bazı ülkelerde suçüstü hâlinde yakalanan parlâmento üyesinin işlediği suçun belirli bir ağırlıkta olması gerekmektedir. Örneğin 1868 Lüksemburg Anayasası, suçüstü hâli işlenen suçun ağır suç (serious offense) niteliğinde olmasını aramaktadır (m.69). 1976 Portekiz Anayasası ise parlâmento üyesinin suçüstü hâlinde işlediği suçun en az üç yıl hapis cezasıyla cezalandırılabilir nitelikte olmasını şart koşmaktadır (m.160/2). 1982 Türk Anayasası ise suçüstü hâlinde işlenen suçun ağır cezalık olmasını şart koşmaktadır (m.83).

b) Belirli Ağırlıktaki Suçlar.- Bazı ülkelerde ise belirli bir miktardan fazla hapis cezası gerektiren bir suçun işlenmesi durumunda yasama dokunulmazlığı işlememektedir. Örneğin 1999 Finlandiya Anayasasına göre, Parlâmento üyesi en az altı aydan fazla hapis cezası gerektiren bir suçu işlediğine ilişkin esaslı sebepler varsa yasama dokunulmazlığından yararlanamaz (sek.30). 1975 İsveç Anayasasına göre işlenen suçun minimum cezasının iki yıl hapisten fazla olması durumunda Parlâmento üyesi yasama dokunulmazlığından yararlanamaz (b.3, m.8/2).

c) Kaçma Şüphesi.- İsviçre’de kaçma şüphesi altında bulunan parlâmento üyesi tutuklanabilmektedir (Loi fédérale sur les garanties politiques et de police en faveur de la Confédération, m.1/2 http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001).

d) İtiraf.- 1975 İsveç Anayasasına göre ise parlâmento üyesi suçunu itiraf ettiği durumlarda yasama dokunulmazlığı işlememektedir (b.3, m.8). Yasama dokunulmazlığının amacı yürütme organı tarafından tahrik edilebilecek düzmece suç soruşturmalarıyla parlâmento üyelerini rahatsız etmemek olduğuna göre, parlâmento üyesinin kendisinin de suçunu kabul etmesi durumunda, burada düzmece değil, ciddî bir suç soruşturması olduğu ortaya çıkmış olur.

e) Kesin Hükümle Mahkûmiyet.- 1958 Fransız Anayasasına (m.26/2) ve 1947 İtalyan Anayasasına (m.68) göre, kesin hükümle mahkûmiyet hâlinde yasama dokunulmazlığı işlemez. Parlâmento üyesi hapse konulabilir. Yasama dokunulmazlığının amacı düzmece suç soruşturmalarından parlâmento üyelerini korumaktır. Kesin hükümle mahkûmiyet hâlinde burada parlâmento üyesinin suçluluğunun kesin olarak ortaya çıkmış olur. Bu durumda parlâmento üyesi yasama dokunulmazlığından yararlanamamasının yasama dokunulmazlığının amacı ile uzlaşmaz nitelikte olmayacaktır.

f) Adî Suçlar.- Yasama dokunulmazlığına en geniş istisna 1929 Avusturya Anayasası tarafından getirilmiştir. Bu Anayasanın 57’nci maddesinin üçüncü fıkrası göre, Millî Meclis üyelerinin işlediği suç “üyenin siyasî faaliyetleriyle açıkça bağlantısız (manifestly not connected to the political activity of the member)” ise üye hakkında cezaî takip yapılabilmesi için yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına gerek yoktur. Yani Avusturya’da Meclis üyelerinin adî suçlarından dolayı kural olarak bir dokunulmazlıkları yoktur. Ancak, söz konusu üye veya bu konularla görevli Meclisin Daimî Komite üyelerinin üçte biri talep ederse, ilgili makam, Millî Meclisten, üyeye atfettiği suçun onun siyasî faaliyetleriyle bağlantısız bulunduğu konusunda bir karar almak zorundadır. Böyle bir talep olduğunda, soruşturma sürecindeki bütün işlemler o aşamada durur (m.57/3). Millî Meclis bu talep konusunda sekiz hafta içinde karar vermemiş ise, gerekli izni verdiği varsayılır (m.57/4).

D. Yasama Dokunulmazlığının Sağladığı Güvenceler

Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesine bütün adlî takiplerden bağışık tutma gibi bir güvence sağlamaz. Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesine sınırlı sayıda güvence sağlar. Bu güvenceleri her ülke için aynı kavramlarla tasnif etmek güç olsa da biz bunları beş gruba ayırdık.

1. Gözaltına Alınmaya Karşı Güvence.- 1953 Danimarka Anayasası (sek.57), 1999 Finlandiya Anayasası (sek.30), 1978 İspanyol Anayasası (m.71), 12 Şubat 1958 tarihli Knesset Hakkında İsrail Temel Kanunu (sek.17), 1975 İsveç Anayasası (b.3, m.8), 1999 İsviçre Anayasası (m.162), 1947 İtalyan Anayasası (m.68), 1944 İzlanda Anayasası (m.48), 1946 Japon Anayasası (m.50), 1868 Lüksemburg Anayasası (m.69), 1814 Norveç Anayasası (m.66), 1976 Portekiz Anayasası (m.160), 1982 Türk Anayasası (m.83) ve 1975 Yunan Anayasasına (m.61) göre yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini gözaltına (preventive custody, détention préventive) alınmaya karşı korumaktadır.

2. Tutuklamaya Karşı Güvence.- Yasama dokunulmazlığını kabul eden bütün ülkelerin anayasaları, parlâmento üyelerini tutuklanmaya (arrest, arrestation) karşı korumaktadır. Yasama dokunulmazlığının bütün ülkelerdeki ortak anlamının tutuklanmama güvencesi olduğunu söyleyebiliriz.

3. Kovuşturma Açılmasına Karşı Güvence.- İncelediğimiz ülkelerin onunda anayasalar parlâmento üyelerine karşı parlâmentonun izni olmadan kovuşturma açılmasını (openning of judicial proceedings, ouverture de poursuites juridiques) yasaklamaktadırlar. Bu anayasalar şunlardır: 1953 Danimarka Anayasası (sek.57), 1978 İspanyol Anayasası (m.71), 12 Şubat 1958 tarihli Knesset Hakkında İsrail Temel Kanunu (sek.17), 1999 İsviçre Anayasası (m.162). 1944 İzlanda Anayasası (m.48), 1868 Lüksemburg Anayasası (m.69), 1976 Portekiz Anayasası (m.160) ve 1975 Yunan Anayasası (m.61).

4. Aramaya Karşı Güvence.- 1949 Alman Anayasası (m.46/2), 1929 Avusturya Anayasası (m.57/2), 1994 Belçika Anayasası (m.59), 12 Şubat 1958 tarihli Knesset Hakkında İsrail Temel Kanunu (sek.17), 1999 İsviçre Anayasası (m.162) ve 1947 İtalyan Anayasasına (m.68) göre yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerinin evlerinin aranmasına (house searche, perquisition domiciliaire) karşı da güvence sağlar. Bu ülkelerde parlâmento üyelerinin evlerinin aranabilmesi için de parlâmentonun izni gerekir.

5. Tanık Olarak Çağrılmaya Karşı Güvence.- İncelediğimiz ülkelerin çoğunluğunda yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesi mahkemelere tanık sıfatıyla çağrılmasına (being called as witnesses, citation à comparaitre en qualité de témoin) engel değildir. Bununla birlikte, Avustralya (sek.49), Japonya (m.50) ve Portekiz’de (m.160) parlâmento üyeleri mahkemelere tanık sıfatıyla da çağrılamazlar. İngiltere’de ise Avam Kamarası üyeleri kural olarak mahkemelere tanık olarak çağrılabilir. Ancak Speakers üyenin Avam Kamarası toplantısına katılması gerektiğini bildirirse, Avam Kamarası üyesi tanık olarak da çağrılamaz (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2335.htm, 1.5.2001). Almanya’da ise Bundestag üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir. Bununla birlikte Bundestag üyeleri toplantı döneminde Bundestag’ın olduğu bulunduğu yerde dinlenilmelidirler (Ceza Usûl Kanunu, m.50/1; Medenî Usûl Kanunu, m.382/2; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1121.htm, 1.5.2001).

6. Hürriyetten Mahrum Edici Her Türlü Tedbire Karşı Güvence.- 1958 Fransız Anayasası (m.26/2) yasama dokunulmazlığının nelere karşı güvence sağladığını tek tek belirtmemiş, onun yerine hürriyetten mahrum edici veya hürriyeti sınırlayıcı bütün diğer tedbirler (toute autre mesure privative ou restrictive de liberté) ifadesini kullanmıştır. Şüphesiz bu ifade, tutmayı, gözaltına almayı, tutuklamayı ve hapsi içeren bir ifadedir.

7. Dinlenmeye Karşı Güvence.- 1947 İtalyan Anayasası (m.68) Parlâmento üyelerinin konuşmalarının veya haberleşmelerinin dinlenebilmesi ile mektuplarına veya yazışmalarına el konulabilmesine (intercettazione di conversazioni o comunicazioni e a sequestro di corrispondenza) karşı da güvence getirmektedir.

E. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması

Yasama dokunulmazlığı her şeye karşı güvence getirmediği gibi getirdiği güvenceler de mutlak değildir. Parlâmentonun yasama dokunulmazlığını kaldırması durumunda bu güvenceler işlemez. Yasama dokunulmazlığının kaldırılması (leave of parliamentary inviobility, levée de l’inviobilité parlementaire) bakımından incelediğimiz ülkeler bu açıdan iki gruba ayrılabilir:

1. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılamadığı Ülkeler.- Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere, İrlanda, İsveç ve Norveç’te yasama dokunulmazlığı kaldırılamaz. Ancak Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere ve İrlanda’da zaten yukarıda açıkladığımız gibi yasama dokunulmazlığı sadece hukukî alanda vardır. Parlâmento üyelerini sadece hukukî takiplere (civil proceedings) karşı korur. O nedenle, bu dokunulmazlığın kaldırılamaz nitelikte olmasının bir sakıncası yoktur. İsveç’te ise yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesinin suçlarına karşı koruma sağlamasına rağmen, bu ülkede de yasama dokunulmazlığının kaldırılmasının mümkün olmamasının büyük bir sakıncası yoktur. Zira bir kere, parlâmento üyesi suçüstü hâlinde yakalanması durumunda ve keza suçunu itiraf etmesi durumunda yasama dokunulmazlığı işlemez. Asıl önemlisi İsveç’te iki yıldan fazla hapis cezası gerektiren suçlar yasama dokunulmazlığının kapsamı dışındadırlar. Norveç’te ise yasama dokunulmazlığından sadece suçüstü hâli istisna olmakla birlikte, bu ülkede parlâmento üyelerinin tutuklanmamak ve gözaltına alınmamak şartıyla kovuşturulması mümkündür.

2. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılabildiği Ülkeler.- Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsviçre, İsrail, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’da yasama dokunulmazlığı kaldırılabilmektedir.

a) Kaldırma Yetkisi.- Kaldırma yetkisi genellikle tek meclisli parlâmentolar da bu parlâmentoya, iki meclisli parlâmentolar da ise yasama dokunulmazlığı kaldırılacak olan parlâmento üyesinin ait olduğu meclise aittir. Bununla birlikte, Almanya’da kaldırma yetkisi Bundestag’a veya Seçimleri Denetleme, Bağışıklık ve İçtüzük Komisyonuna aittir. Fransa’da ise yasama dokunulmazlığı kaldırılması yetkisi Parlâmentonun kendisine değil, dokunulmazlığı kaldırılacak olan Parlâmento üyesinin ait olduğu Meclisin Başkanlık Divanına (Bureau de l'Assemblée) aittir. İsviçre’de ise Parlâmento üyesinin kendisi de kendi dokunulmazlığının kaldırılmasına izin verme yetkisine sahiptir.

b) Yeter Sayı.- Yasama dokunulmazlığı kaldırılması için genellikle anayasalar özel bir karar yetersayısı öngörmemektedirler. Yani parlâmentolar adî çoğunluğuyla bir üyenin yasama dokunulmazlığını kaldırabilirler. Bununla birlikte, incelediğimiz ülkelerin birisinde yasama dokunulmazlığının kaldırılması kararı için nitelikli çoğunluk öngörülmektedir. Finlandiya’da yasama dokunulmazlığı kaldırılması kararı ancak Parlâmentoda kullanılan oyların altıda beşiyle alınabilir (sek.30/2).

c) Karar Süresi.- Genellikle yasama dokunulmazlığı kaldırılması için anayasalar bir süre öngörmemektedir. O nedenle parlâmentonun kendisinden istenen yasama dokunulmazlığı kaldırılması konusunu hemen görüşmeyip ihmal etmesi mümkündür. Ancak incelediğimiz ülkelerin birinde bunu engellemek için maksimum süre öngörülmüştür. 1975 Yunan Anayasasına göre savcı tarafından Parlâmento Başkanından istenmesinden itibaren üç ay içinde bu konuda karar verilmemiş ise, yasama dokunulmazlığının kalktığı varsayılır (m.62).

d) Parlâmento Üyesinin Savunması.- Yasama dokunulmazlığının kaldırılması usûlünde bazı ülkelerde parlâmento üyesine söz verilir; diğer bazı ülkelerde ise söz verilmez. Almanya, Belçika, Danimarka ve Japonya’da parlâmento üyesi dinlenmez; buna karşılık İspanya, İsrail, İsviçre, İtalya, Kanada, Lüksemburg, Portekiz, Türkiye, Yunanistan’da dinlenir.

e) Parlâmento Üyesinin İtiraz Hakkı.- Sadece üç ülkede parlâmento üyesi dokunulmazlığının kaldırılması kararına karşı başvuruda bulunma hakkı (right of appeal, droit de recours) vardır. Almanya’da dokunulmazlığı kaldırılan Bundestag üyesi bu karara karşı Federal Anayasa Mahkemesine başvurabilir. İsviçre’de de dokunulmazlığı kaldırılan Parlâmento üyesinin itiraz hakkı vardır. Türkiye’de yasama dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili bu karara karşı Anayasa Mahkemesine başvurabilir (m.85).

F. Tutkululuğun veya Kovuşturmanın Askıya Alınması

Almanya, Avusturya, Belçika, Fransa ve Japonya’da yasama dokunulmazlığının dışında Parlâmentoların tutuklanmış üyelerinin tutukluluğunu askıya alma (suspension of the detention, suspension de l’arrestation) veya üyeleri hakkında yapılan kovuşturmayı askıya alma (suspension of the prosecution, suspension des poursuites) yetkisine sahiptir. Belçika’daki sistem ilginçtir. 1994 Belçika Anayasasına göre Belçika’da Parlâmento üyelerinin İstinaf Mahkemesi Başkanının kararıyla tutuklanabilmesi mümkündür (m.59/2). Keza Belçika’da parlâmento üyelerinin dokunulmazlıklarının kaldırılmadan haklarında kovuşturma açılması da mümkündür (m.59/4). Bununla birlikte Parlâmento üyesinin istemesi durumunda, ait olduğu Meclis, kovuşturmanın askıya alınmasına karar verebilir (m.59/5). İlgili Meclis bu konudaki kararını kullanılan oyların üçte iki çoğunluğuyla alabilir (m.59/5). Keza, Meclis, üyesinin tutukluluğu veya bir mahkeme tarafından yargılanması askıya alınmasına da karar verebilir (m.59/son).

G. Sonuç: İki Sistem

Yukarıda yaptığımız karşılaştırmaya göre incelediğimiz ülkelerdeki düzenlemelere bakarak yasama dokunulmazlığı bakımından iki sistemin mevcut olduğunu söyleyebiliriz.

1. Anglo-Sakson Sistemi.- Birincisi Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere, İrlanda ve Kanada’nın içinde yer aldığı Anglo-Sakson sistemidir. Bu sistemde yasama dokunulmazlığı cezaî alanda değil, sadece hukukî alanda geçerlidir; yani parlâmento üyelerine sadece borçlarından dolayı tutuklanmama güvencesi sağlar. Bu sistemde, geçerli olduğu alanda (yani hukukî alanda) yasama dokunulmazlığının istisnaları yoktur. Keza bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı mutlaktır; parlâmento tarafından kaldırılamaz. Bununla birlikte bu sistemde yasama dokunulmazlığı cezaî alanda geçerli olmadığı için parlâmento üyelerine önemli bir güvence sağlamaz; parlâmento üyeleri, diğer vatandaşlar gibi suçlarından dolayı tutuklanabilir ve yargılanabilir. Kaldı ki, hukukî sorumluluk alanında tutuklama tedbirine ve hapis müeyyidesine günümüzde başvurulmamaktadır. Borçlarından dolayı sadece parlâmento üyeleri değil, kimse tutuklanmamaktadır. Bu nedenle Anglo-Sakson sisteminde yasama dokunulmazlığının günümüzde pek bir anlamının kalmadığını söyleyebiliriz.

2. Kıta Avrupası Sistemi.- İkinci sistem Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’da uygulanmaktadır. Bu sisteme “kıta Avrupası sistemi” ismini verebiliriz. Bu sistemde, yasama dokunulmazlığı esas itibarıyla hukukî alanda değil[38], sadece cezaî alanda geçerlidir. Yani parlâmento üyeleri suçlarından dolayı tutuklanamasa ve yargılanamasa bile onlara karşı hukuk davası açılıp tazminat istenebilir. Bu sistemde yasama dokunulmazlığının istisnaları vardır. Genellikle suçüstü hâlinde işlenmiş suçlar yasama dokunulmazlığının kapsamında bulunmaz. Diğer yandan yasama dokunulmazlığı parlâmento tarafından kaldırılabilir niteliktedir. Nihayet, yasama dokunulmazlığı kaldırılmamış olsa bile mutlak bir koruma sağlamaz. Genellikle gözaltına alınmama, tutuklanmama gibi güvenceler sağlar. Ülkelerin çoğunluğunda parlâmento üyesi hakkında hürriyetten mahrum edici tedbirler uygulanmadıkça soruşturma açılabilir; bazı ülkelerde parlâmento üyesi hakkında dava açılabilir; parlâmento üyesi tanık olarak dinlenebilir.

Ulaştığımız sonuçlar özet olarak aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.


 

TABLO: YİRMİ BEŞ ÜLKEDE YASAMA DOKUNULMAZLIĞI

Ülke

AY

Madde

Süre

Alan

İstisnalar

1.Gözaltı

2.Tutukla

3.Kovuştu

4.Arama

5.Tanık

6.Kaldırm

7.Başvur

8.Askı

1. A.B.D.

1787

m.1.b.6.

Toplantı Dönemi

Hukukî

Yok

 

+

 

 

-

-

 

 

2. Almanya

1949

m.46/2

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü Hâli

 

+

 

+

-

+

+

+

3. Avustralya

1900

sek.49

Toplantı Dönemi

Hukukî

Yok

 

+

 

 

+

-

 

 

4. Avusturya

1929

m.57/2

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü Hâli

 

+

 

+

-

+

 

+

5. Belçika

1994

m.59

Toplantı Dönemi

Cezaî

Suçüstü Hâli

 

+

+

+

-

+

-

+

6. Danimarka

1953

sek.57

Baştan Sona

Hukukî+Cezai

Suçüstü Hâli

+

+

-

-

-

+

-

 

7. Finlandiya

1999

sek.30

Baştan Sona

Cezaî

6AyHapis Cezası+Esaslı Sebepler

+

+

 

 

 

+

 

 

8. Fransa

1958

m.26/2

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü+Mahkûmiyet

+

+

-

-

-

+

-

+

9. Hollanda

1983

YOK

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10. İngiltere

 

 

Toplantı Dönemi

Hukukî

Yok

 

+

 

 

+

-

 

 

11. İrlanda

1937

m.15/13

Toplantı Dönemi

Hukukî

Yok

 

+

 

 

 

-

 

 

12. İspanya

1978

71

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü Hâli

+

+

+

-

-

+

-

-

13. İsrail

1958

sek.17

Baştan Sona

Hukukî+Cezai

Suçüstü Hâli

+

+

+

+

-

+

-

-

14. İsveç

1975

b.3,m.8

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü, 2YılHapisCezası, İtiraf

+

+

 

 

 

-

 

-

15. İsviçre

1999

m.162

Toplantı Dönemi

Cezaî

Suçüstü Hâli, Kaçma Şüphesi

+

+

 

 

+

+

+

 

16. İtalya

1947

m.68

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü+Kesin Hüküm

+

+

 

+

-

+

 

 

17. İzlanda

1944

m.48

Toplantı Dönemi

Cezaî

Suçüstü Hâli

+

+

+

 

 

+

 

 

18. Japonya

1946

m.50

Toplantı Dönemi

Cezaî

Suçüstü Hâli

+

+

-

-

+

+

-

+

19. Kanada

1867

m.18

Toplantı Dönemi

Hukukî

Yok

 

+

 

 

 

+

+

 

20. Lüksemburg

1868

m.69

Toplantı Dönemi

Hukukî+Cezaî

Ağır Suçüstü Hâli

+

+

+

 

-

+

-

-

21. Norveç

1814

m.66

Baştan Sona

Hukukî+Cezai

Suçüstü Hâli

+

+

 

 

 

-

 

 

22. Portekiz

1976

m.160

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü Hâli+3 Yıl Hap.Cezası

+

+

+

 

+

+

-

 

23. Türkiye

1982

m.83/2

Baştan Sona

Cezaî

Ağır Cezalık Suçüstü, m.14’teki

+

+

 

 

-

+

+

-

24. Y.Zelanda

1986

YOK

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25.Yunanistan

1975

m.61

Baştan Sona

Cezaî

Suçüstü Hâli

+

+

+

 

-

+

 

 

1. Gözaltına (preventive custody, détention préventive) karşı koruma

2. Tutuklamaya (arrest, arrestation) karşı koruma

3. Kovuşturma açılmasına (openning of judicial proceedings; ouverture de poursuites juridiques) karşı koruma

4. Aramaya (house searche, perquisition domiciliaire) karşı koruma

5. Tanık olarak çağrılmaya (being called as witnesses, citation à comparaitre en qualité de témoin) karşı koruma

6. Yasama dokunulmazlığının kaldırılması (levée de l’inviobilité parlementaire, leave of parliamentary inviobility)

7. Kaldırma kararına karşı başvuru (appeal, appel, recours) hakkı

8. Parlâmentonun tutuklamayı veya soruşturmayı askıya alma (suspension of the detention, the prosecution, suspension de l’arrestation, des poursuites) yetkisi



 

 

Kaynaklar

I. Kitaplar

ARDANT, Philippe (1996), Institutions politiques et droit constitutionnel (Paris, L.G.D.J., Sekizince Baskı).

ARSEL, İlhan (1965), Türk Anayasa Hukukunun Umumî Esasları (Ankara: Mars Matbaası).

AUTEXİER, Christian (1997), Introduction au droit public allemand (Paris: PUF).

BARTHÉLEMY, Joseph ve DUEZ, Paul (1933), Traité de droit constitutionnel (Paris: Dalloz).

CHAGNOLLAUD, Dominique (1999), Droit constitutionnel contemporain (Paris: Editions Sirey).

DE SMİTH, S.A. ve BRAZİER, Rodney (1989), Constitutional and Administrative Law (London: Penguin Books, Altıncı Baskı).

DÖNMEZER, Sulhi ve ERMAN Sahir (1985), Nazarî ve Tatbikî Ceza Hukuku (İstanbul: Filiz Kitabevi, Dokuzuncu Baskı), Cilt I.

FAVOREU, Louis et al. (1998), Droit constitutionnel (Paris: Dalloz).

GİCQUEL, Jean (1999), Droit constitutionnel et institutions politiques (Paris: Montchrestien, Onaltıncı Baskı).

GÖZLER, Kemal (2000), Türk Anayasa Hukuku (Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları).

GREWE, Constance ve RUİZ FABRİ, Hélène (1995), Droits constitutionnels européennes (Paris: PUF).

HOOD PHİLLİPS, O. ve JACKSON, Paul (1987), Constitutional and Administrative Law (London: Sweet & Maxwell, Yedinci Baskı).

LAFERRİÈRE, Julien (1947), Manuel de droit constitutionnel (Paris: Editions Domat-Montchrestien, İkinci Baskı).

LAVROFF, Dmitri Georges (1995), Le droit constitutionnel de la Ve République (Paris: Dalloz).

LİJPHART, Arend (Tarihsiz), Çağdaş Demokrasiler (Ankara: Yetkin Yayınları, Çev. Ergun Özbudun ve Ersin Onulduran).

NOWAK, John E., ROTUNDA, Ronald D. ve YOUNG, J. Nelson (1978), Handbook on Constitutional Law (St. Paul, Minn.: West Publishing Co.)

ÖZBUDUN, Ergun (2000), Türk Anayasa Hukuku (Ankara: Yetkin Yayınları, Altıncı Baskı).

PACTET, Pierre (1994), Institutions politiques-Droit constitutionnel (Paris: Masson, Onüçüncü Baskı).

TRİBE, Laurence H. (2000), American Constitutional Law (New York: Foundation Press), Cilt I.

VEDEL, Georges (1949), Droit constitutionnel (Paris: Sirey).

WİLSON, James Q. Ve DİIULİO, John J. (1995), American Government: Institutions and Politics (Lexington: D.C. Heath and Company, Altıncı Baskı).

 

II. Anayasalar

A.B.D.: 17 Eylül 1787 Tarihli Amerika Birleşik Devletleri Federal Anayasası (İngilizce Aslı): http://www.constitution. org/ constit_.htm (1.2.2001).

Almanya: 23 Mayıs 1949 Tarihli Alman Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/law/ gm00000_.html (1.2.2001).

Avustralya: 1900 Tarihli Avustralya Anayasasının İngilizce metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg. de/law/as00000_.html (1.2.2001).

Avusturya: 1929 Avusturya Anayasası (Bundes-Verfassungsgesetz in der Fassung von 1929) (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/ law/as00000_.html (1.2.2001).

Belçika: 17 Şubat 1994 Tarihli Belçika Anayasası (Fransızca Aslı): http://www.senate.be/ senbeldocs/ constitution/ const_fr.html (1.2.2001); İngilizce Çevirisi: http://www.uni-wuerzburg.de/law/ be00000_.html. (1.2.2001).

Danimarka: 5 Haziran 1953 Tarihli Danimarka Anayasası: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/ da00000_.html (1.2.2001).

Finlandiya: 11 Haziran 1999 Tarihli Finlandiya Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.om.fi/ constitution/ 3340.htm (1.2.2001).

Fransa: 4 Ekim 1958 Tarihli Fransız Anayasası (Fransızca Aslı): http://www.legifrance. gouv.fr/ html/frame_ constitution.htm (1.2.2001). İngilizce Çevirisi: http://www.assemblee-nationale.fr/ 8/8ab.htm (1.2.2001).

Hollanda: 17 Şubat 1983 Tarihli Hollanda Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/ law/nl00000_ .html (1.2.2001).

İrlanda: 1 Temmuz 1937 Tarihli İrlanda Anayasası (İngilizce Aslı): http://www.math.tcd.ie/pub/ Constitution.html (1.2.2001).

İspanya: 27 Aralık 1978 Tarihli İspanyol Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/law/ sp00000_ .html (1.2.2001). İspanyolca Aslı: http://www.igsap.map.es/docs/cia/dispo/ constitu.htm

İsrail: 16 Haziran 1964 Tarihli Devlet Başkanı Hakkında İsrail Temel Kanunu (Basic Law: The President of the State) (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/ law/is__indx.html (1.2.2001).

İsveç: 1 Ocak 1975 Tarihli İsveç Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/law/ sw00000_.html (1.2.2001).

İsviçre: 14 Nisan 1999 Tarihli İsviçre Anayasası (Fransızca Aslı): http://www.admin.ch/ ch/f/rs/101/ index.html (1.2.2001); İngilizce Çevirisi: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/sz00000_.html (1.2.2001).

İtalya: 27 Aralık 1947 Tarihli İtalyan Anayasası (İtalyanca Aslı): http://www.palazzochigi.it/ sez_ costituzione.html (1.2.2001); İngilizce Çevirisi: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/it00000_.html (1.2.2001).

İzlanda: 17 Haziran 1944 Tarihli İzlanda Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www. richmond.edu/~ jpjones/confinder/ Iceland2.htm (1.2.2001).

Japonya: 3 Kasım 1946 Tarihli Japon Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/ law/ja00000_.html (1.2.2001).

Japonya: 1867 tarihli British North America Act ve 1982 tarihli Constitution Act’an oluşan Kanada Anayasası (İngilizce Aslı): (http://www.georgetown.edu/ LatAmerPolitical/Constitutions/ Canada/ canada1867.html (1.2.2001)

Lüksemburg: 17 Ekim 1868 Tarihli Lüksemburg Anayasası (Fransızca Aslı) http://www.etat.lu/ SCL/CNST0999.PDF (10.3.2001); (İngilizce Çevirisi): http://www.uni-wuerzburg.de/law/lu__ indx.html (1.2.2001).

Norveç: 17 Mayıs 1814 Tarihli Norveç Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://odin.dep.no/ odin/ engelsk/ norway/ system/032005-990424/ index-dok000-b-n-a.html (1.2.2001).

Portekiz: 2 Nisan 1976 Tarihli Portekiz Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www. parlamento.pt/ constit/crp_ing.html (1.2.2001). Portekizce Aslı: http://www.cea. ucp.pt/lei/const/constind.htm (1.2.2001).

Türkiye: 7 Kasım 1982 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası: Resmî Gazete, 9.11.1982, Sayı 17863 Mükerrer; Düstur, Beşinci Tertip, Cilt 22, s.3.

Yeni Zelanda: 1 Ocak 1986 Tarihli Yeni Zelanda Anayasası (İngilizce Metni): http://www.uni-wuerzburg.de/law/nz02000_.html (1.2.2001)

Yunanistan; 9 Haziran 1975 Tarihli Yunan Anayasası (İngilizce Çevirisi): http://www. hri.org/MFA/ syntagma/artcl50.html (1.2.2001); http://www.uni-wuerzburg.de/ law/gr0000_.html (1.2.2001).

Dünya ülkelerinin anayasa metinlerinin İngilizce çevirilerine şu iki siteden ulaşılabilir:

“ICL: International Constitutional Law”, http://www.uni-wuerzburg.de/law/ (Bu site A. Tschentscher tarafından yönetilmektedir).

“Constitution Finder”, http://www.richmond.edu/~jpjones/confinder/const/html (Bu site Richmond Üniversitesi profesörlerinden John Paul Jones tarafından yönetilmektedir).

 

III. Inter-ParlIamentary UnIon, PARLINE database’da Ülke Raporlarının ADRESLERİ

ABD: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1339.htm (1.5.2001).

Almanya: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1121.htm (1.5.2001).

Avustralya: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1015.htm (1.5.2001).

Avusturya: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1017.htm (1.5.2001).

Belçika: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1029.htm (1.5.2001).

Danimarka: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2087.htm (1.5.2001).

Finlandiya: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1111.htm (1.5.2001).

Fransa: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1113.htm (1.5.2001).

Hollanda: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2231.htm (1.5.2001).

İngiltere: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2335.htm (1.5.2001).

İrlanda: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2153.htm (1.5.2001).

İspanya: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1293.htm (1.5.2001).

İsrail: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1155.htm (1.5.2001).

İsveç: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm (1.5.2001).

İsviçre: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1305.htm (1.5.2001).

İtalya: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2157.htm (1.5.2001).

İzlanda: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2173.htm (1.5.2001).

Japonya: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm (1.5.2001).

Kanada: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1055.htm (1.5.2001).

Lüksemburg: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1191.htm (1.5.2001).

Norveç: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1239.htm (1.5.2001).

Portekiz: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1257.htm (1.5.2001).

Türkiye: http://www.ipu.org/parline-f/reports/1323.htm (1.5.2001).

Yeni Zelanda: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2233.htm (1.5.2001).

Yunanistan: http://www.ipu.org/parline-e/reports/2125.htm (1.5.2001).

 

IV. ÜLKE Parlâmentoların WEB SİTELERİ

ABD: http://www.house.gov ; http://www.congress.gov

Almanya: http://www.bundestag.de

Avustralya: http://www.aph.gov.au/house/

Avusturya: http://www.parlinkom.gv.at

Belçika: http://www.fed-parl.be ; http://www.dekamer.be/

Danimarka: http://www.folketinget.dk ; http://www.ft.dk

Finlandiya: http://www.eduskunta.fi

Fransa: http://www.assemblee-nationale.fr

Hollanda: http://www.dds.nl/overheid/pdc/; http://www.parlement.nl

İngiltere: http://www.parliament.uk

İrlanda: http://www.irlgov.ie/oireachtas/

İspanya: http://www.congreso.es

İsrail: http://www.knesset.gov.il ; http://www.israel-mfa.gov.il/gov/knesset.html

İsveç: http://www.riksdagen.se/

İsviçre: http://www.parliament.ch

İtalya: http://www.parlamento.it; http://www.camera.it/

Japonya: http://www.shugiin.go.jp

Kanada: http://www.parl.gc.ca

Lüksemburg: http://www.chd.lu

Norveç: http://sauce.uio.no/Stortinget/; http://www.stortinget.no

Portekiz: http://www.parlamento.pt

Türkiye: http://www.tbmm.gov.tr

Yeni Zelanda: http://www.parliament.govt.nz

Yunanistan: http://www.parliament.gr

 

 

 


 

[1].   Örneğin, Alman Anayasasının 46’ncı maddesinin birinci fıkrası yasama sorumsuzluğuna ilişkin hükümlerin “hakaret ve sövmeye tatbik edilmeyeceği” açıkça öngörülmüştür.

[2].   Buna “nispî dokunulmazlık”, “geçici dokunulmazlık”, “muvakkat dokunulmazlık” diyenler de vardır.

[3].   Bunun tek istisnası İsviçre’dir. İsviçre’de Konfederasyon Lehine Siyasal ve Polis Garantileri Hakkında Federal Kanuna göre yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına bizzat parlâmento üyesinin kendisi de izin verebilmektedir (Loi fédérale sur les garanties politiques et de police en faveur de la Confédération; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). 

[4].   Amerika Birleşik Devletlerinde yasama dokunulmazlığı hakkında bkz.: TRİBE, 2000: I, 1011-1013; NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 236-242; WİLSON ve DİIULİO, 1995: 300; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1339.htm (1.5.2001).

[5].   17 Eylül 1787 tarihli Amerika Birleşik Devletleri Federal Anayasasının İngilizce metni için bkz.: http://www.constitution. org/ constit_.htm (1.2.2001).

[6].   Almanya’da yasama dokunulmazlığı hakkında bkz.: AUTEXİER, 1997: 37-38; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1121.htm (1.5.2001).

[7].   23 Mayıs 1949 tarihli Alman Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/ gm00000_.html (1.2.2001).

[8].   Keza Bundestag İçtüzüğünün 107’nci maddesi yasama dokunulmazlığını düzenlemektedir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1121.htm (1.5.2001)).

[9].   1900 Avustralya Anayasasının İngilizce metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg. de/law/as00000_. html (1.2.2001).

[10]. 1929 Avusturya Anayasasının (Bundes-Verfassungsgesetz in der Fassung von 1929) İngilizce çevirisi için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/as00000_.html

[11]. Yasama dokunulmazlığı keza Millî Konsey İçtüzüğü Hakkında Federal kanunun 10’uncu maddesinin ikinci fıkrasıyla düzenlenmiştir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1017.htm (1.5.2001).

[12]. 17 Şubat 1994 tarihli Belçika Anayasasının Fransızca aslı için bkz.: http://www.senate.be/ senbeldocs/ constitution/ const_fr.html (1.2.2001); İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/ be00000_.html. (1.2.2001).

[13]. 5 Haziran 1953 tarihli Danimarka Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/da00000_.html (1.2.2001).

[14]. 11 Haziran 1999 tarihli Finlandiya Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.om.fi/ constitution/ 3340.htm (1.2.2001).

[15]. Fransa’da yasama dokunulmazlığı hakkında bkz.: FAVOREU et al., 1998: 670-671; ARDANT: 1996: 514-515; CHAGNOLLAUD, 1999: 326-327; GİCQUEL, 1999: 637; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1113.htm (1.5.2001).

[16]. 4 Ekim 1958 tarihli Fransız Anayasasının Fransızca aslı için bkz.: http://www.legifrance. gouv.fr/html/frame_ constitution.htm (1.2.2001); İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www. assemblee-nationale.fr/ 8/8ab.htm (1.2.2001).

[17]. Loi constitutionnelle n° 95-880 du 4 août 1995 (Journal officiel du 5 août 1995).

[18]. “En matière criminelle ou correctionnelle (criminel veya correctionnel alanda)” ifadesini Türkçe’ye çevirmek mümkün değildir. Criminal, crime niteliğinde suçlarla ilgili demektir. Bunlar “ağır suçlar”dır. Correctionnel ise délit niteliğinde suçlarla ilgili demektir. Délit kelimesini Türkçe’ye “suç” olarak çevirenler varsa da bu doğru değildir. Délit ağır suçlar ve kabahatler dışında kalan “orta ağırlıkta suçlar”dır. Yani Fransa’da “kabahatler (contraventions)” yasama dokunulmazlığından yararlanmazlar. Keza “hukukî takipler (poursuites civiles)” hakkında da yasama dokunulmazlığı işlemez.

[19]. 17 Şubat 1983 tarihli Hollanda Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/nl00000_.html (1.2.2001).

[20]. 1 Temmuz 1937 tarihli İrlanda Anayasasının İngilizce aslı için bkz.: http://www.math.tcd.ie/pub/ Constitution.html (1.2.2001).

[21]. 29 Aralık 1978 tarihli İspanyol Anayasasının İngilizçe çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/sp00000_.html

[22]. http://www.ipu.org/parline-f/reports/1155.htm (1.5.2001); http://www.knesset. gov.il/knesset/knes/eng_ work_chak1. htm (1.5.2001).

[23]. 12 Şubat 1958 tarihli Knesset Hakkında İsrail Temel Kanununun İngilizce çevirisi hakkında bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/is0000_.html (2.1.2001).

[24]. Bu Kanun hakkında bkz. http://www.knesset.gov.il/knesset/knes/eng_work_chak1. htm (1.5.2001).

[25]. 1 Ocak 1975 tarihli İsveç Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.b: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/sw00000_.html (1.2.2001).

[26]. 14 Nisan 1999 tarihli İsviçre Anayasasının Fransızca aslı için bkz.: http://www.admin.ch/ ch/f/rs/101/ index.html (1.2.2001); İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/ sz00000_. html (1.2.2001).

[27]. Loi fédérale sur les garanties politiques et de police en faveur de la Confédération (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1303.htm (1.5.2001)).

[28]. 27 Aralık 1947 tarihli İtalyan Anayasasının İtalyanca metni için bkz: http://www. palazzochigi.it/ sez_costituzione.html (1.2.2001). İngilizce çevirisi için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/it00000_.html (1.2.2001).

[29]. La legge cost. 29 ottobre 1993, n. 3 (G.U. 30 ottobre 1993, n. 256). (http://www.palazzochigi.it/ sez_costituzione/note.html, 1.2.2001).

[30]. 17 Haziran 1944 tarihli İzlanda Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www. richmond.edu/~ jpjones/confinder/ Iceland2.htm (1.2.2001).

[31]. 3 Kasım 1946 tarihli Japon Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/ law/ja00000_.html (1.2.2001).

[32]. Kanada Anayasası 1867 tarihli British North America Act ve 1982 tarihli Constitution Act’an oluşmaktadır (http://www.georgetown.edu/ LatAmerPolitical/Constitutions/ Canada/ canada1867.html)

[33]. 17 Ekim 1868 tarihli Lüksemburg Anayasasının Fransızca aslı için bkz.: http://www.etat.lu/SCL/ CNST0999.PDF (10.3.2001); İngilizce çeviri metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/lu__ indx.html (1.2.2001).

[34]. 17 Mayıs 1814 tarihli Norveç Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz.: http://odin.dep.no/ odin/ engelsk/ norway/ system/032005-990424/ index-dok000-b-n-a.html (1.2.2001).

[35]. 2 Nisan 1976 tarihli Portekiz Anayasasının İngilizce çevirisi için bkz.: http://www. parlamento.pt/ constit/ crp_ing.html (1.2.2001).

[36]. 1 Ocak 1986 tarihli Yeni Zelanda Anayasasının İngilizce metni için bkz.: http://www.uni-wuerzburg.de/law/nz02000_.html

[37]. 9 Haziran 1975 tarihli Yunan Anayasasının İngilizce çeviri metni için bkz: http://www.uni-wuerzburg.de/law/ gr0000_.html (1.2.2001).

[38]. Danimarka, İsrail, Lüksemburg ve Norveç’te hukukî alanda da geçerlidir.

 

 

 


Copyright

(c) AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi + Kemal Gözler. Bu makaleye izin almadan link verilebilir. Ancak, bu makale, önceden izin almaksızın ne suretle olursa olsun, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, tekrar yayınlanamaz, başka internet sitelerine metin olarak konulamaz. İzin için AÜ SBFD'ye + yazarına  başvurunuz.

Alıntılar (İktibas) Konusunda Açıklamalar

Bu makaleden yapılacak alıntılarda (iktibaslarda) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35’inci maddesinde öngörülen şu şartlara uyulmalıdır: (1) İktibas, bir eserin “bazı cümle ve fıkralarının” bir başka esere alınmasıyla sınırlı olmalıdır (m.35/1). (2) İktibas, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla yapılmalıdır (m.35/3). (3) İktibas, belli olacak şekilde yapılmalıdır (m.35/5) [Bilimsel yazma kurallarına göre, aynen iktibasların tırnak içinde verilmesi ve iktibasın üç satırdan uzun olması durumunda iktibas edilen satırların girintili paragraf olarak dizilmesi gerekmektedir]. (4) İktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin adı belirtilerek iktibasın kaynağı gösterilmelidir (m.35/5). (5) İktibas edilen kısmın alındığı yer belirtilmelidir (m.35/5).

5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 21.2.2001 tarih ve 4630 sayılı kanunla değişik 71’inci maddesinin 4’üncü fıkrası, 35’inci maddeye aykırı olarak “kaynak göstermeyen veya yanlış yahut kifayetsiz veya aldatıcı kaynak” göstererek iktibas yapan kişileri, 4 (dört) yıldan 6 (altı) yıla kadar hapis ve 50 (elli) milyar liradan 150 (yüzelli) milyar liraya kadar ağır para cezasıyla cezalandırmaktadır.

Ayrıca Yargıtay İçtihadı Birleştirme Genel Kurulunun 18 Şubat 1981 tarih ve E.1980/1, K.1981/2 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararına göre kararına göre, “iktibas hususunda kullanılan eser sahibinin ve eserinin adı belirtilse bile eser sahibi, haksız rekabet hükümlerine dayanarak Borçlar Kanununun 49. maddesindeki koşulların gerçekleşmesi halinde manevi tazminat isteyebilir”.

Yukarıdaki şartlara uygun olarak alıntı yapılırken bu makaleye şu şekilde atıf yapılması önerilir:

Kemal Gözler, "Yasama Dokunulmazlığı: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi",  Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 56, No 3,  Temmuz-Eylül 2001, s.71-101. (www.anayasa.gen.tr/dokunulmazlik.htm;  erişim tarihi).

 


Bu makalenin aslı "Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi"nde yayınlanmıştır.
Buraya konulmasına izin verdiği için AÜSBFD'ya teşekkür ederiz.


Bu Sayfa: www.anayasa.gen.tr/dokunulmazlik.htm (2.6.2004)

Editör: Kemal Gözler

E-Mail: kgozler at hotmail.com

Ana Sayfa: www.anayasa.gen.tr