e) Aşağıda örneklerini göreceğimiz üzere birçok ülkede yasama dokunulmazlığı sadece parlâmentonun toplantı dönemlerinde (sessions) geçerli olmaktadır. Parlâmentonun tatil dönemlerinde bu dokunulmazlık işlememektedir (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 570; LAFERRİÈRE, 1947: 719). Bu tür düzenlemeler yasama dokunulmazlığının amacıyla uyuşum içindedir. Yasama dokunulmazlığının amacının parlâmento üyesinin parlâmento çalışmalarına serbestçe katılmasını sağlamak olduğuna göre, parlâmentonun zaten çalışmadığı dönemlerde böyle bir dokunulmazlığın tanınmasına gerek yoktur. Ancak bu sınırlama, toplantı dönemleri (session) sisteminin uygulandığı ülkelerde geçerlidir. Parlâmentonun kısa bir tatil yaptığı ülkelerde bu yola genellikle gidilmemektedir.

f) Yasama dokunulmazlığı kamu düzenine (ordre public) ilişkindir (BARTHÉLEMY ve DUEZ, 1933: 565; LAFERRİÈRE, 1947: 722). Yasama dokunulmazlığı, milletvekiline bir kişisel ayrıcalık olarak verilmemiştir. Onun görevini gereği gibi yapabilmesi için verilmiştir. Bu nedenle, parlâmento üyesi bu dokunulmazlıktan kendi isteğiyle vazgeçemez[3]. Vazgeçtiği yolundaki taahhütleri hükümsüzdür. Yasama dokunulmazlığını yargı organları re'sen dikkate almak zorundadırlar. Keza, yasama dokunulmazlığı yargılamanın her safhasında ileri sürülebilir (LAFERRİÈRE, 1947: 722).

II. yasama dokunulmazlığı Konusunda yirmi beş Ülkenin Anayasal Düzenlemeleri

Burada, yirmi beş ülkenin anayasal düzenlemelerinde yasama dokunulmazlığının nasıl düzenlendiğini göreceğiz. Bu yirmi beş ülke şu şekilde seçilmiştir: İlk olarak Arend Lijphart’ın demokratik olarak kabul ettiği yirmidört ülke ele alınmıştır (LİJPHART, Tarihsiz: 11-12, 36-39). Bu ülkeler şunlardır: Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Yeni Zelanda, Yunanistan. Bu ülkelerin ortak özellikleri, bu ülkelerdeki demokratik rejimlerin az çok uzunca bir zamandan beri kesintisiz olarak sürmüş olmasıdır (LİJPHART, Tarihsiz: 36). Bu yirmi dört kendi ülkemiz olan Türkiye’yi de ilâve ettik. Böylece yirmi beş ülkelik bir liste oluşturduk.

1. A.B.D.[4]- 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasının[5] 1’inci maddesinin 6’ncı bölümünün 1’inci fıkrasına göre, “Senatörler ve temsilciler... ihanet (treason), cürüm (felony) ve asayişi ihlâl (breach of the peace) hâli dışında, kendi Meclislerinin toplantılarına katıldıkları sırada, gerekse bu toplantılara gelir veya giderken tutuklanmama imtiyazından yararlanırlar”. Amerika Birleşik Devletlerinde bu hükme “tutuklanma hükmü (arrest clause)” (TRİBE, 2000: I, 1012), bu hükümle öngörülen imtiyaza ise “tutuklanmama imtiyazı (privilege from arrest)” (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242) ismi verilmektedir. Tutuklanmama imtiyazı her zaman aşırı dar yoruma (exceedingly narrow interpretation) tâbi tutulmuştur (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Zira, 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasının yazıldığı dönemde, “hukuk davalarından (civil cases) dolayı da kişilerin tutuklanması ve hapse atılması mümkündü. İşte 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasını yazanlar Kongre üyelerinin hukuk davalarından dolayı tutuklanmamaları için bu imtiyazı getirmişlerdir (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Oysa günümüzde, hukuk davalarından dolayı kişilerin tutuklanması (civil arrest) uygulaması yürürlükten kalktığından (TRİBE, 2000: I, 1012), bu hüküm, yani arrest clause (m.1, b.6, f.1) anlamsız kalmıştır (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Özetle Amerika Birleşik Devletlerinde Kongre üyelerinin işledikleri suçlardan dolayı her türlü ceza davasında (criminal case) tutuklanmaları mümkündür (NOWAK, ROTUNDA ve YOUNG, 1978: 242). Gerçekten de Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesi, Williamson v. United States (207 U.S. 425, 1908) kararında yalancı şahitlikten mahkûm olan Temsilciler Meclisinin bir üyesinin tutuklanmama imtiyazından yararlanamayacağına hükmetmiştir (TRİBE, 2000: I, 1012). Özetle Amerika Birleşik Devletlerinde cezaî alanda Kongre üyelerine tanınan bir dokunulmazlığın bulunmadığını söyleyebiliriz. Keza, Amerika Birleşik Devletlerinde Kongre üyeleri mahkemelere tanık sıfatıyla çağrılabilir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/ 1339.htm, 1.5.2001).

2. Almanya[6].- 1949 Alman Anayasası[7] yasama dokunulmazlığı (immunität) kurumunu kabul etmiştir. 1949 Alman Anayasasının 46’ncı maddesinin ikinci fıkrasına göre[8] Bundestag üyeleri Bundestag’ın izni olmaksızın, cezayı gerektiren bir fiilden dolayı cezaî takibata uğrayamaz veya tutuklanamazlar. Bununla birlikte suçüstü hâlinde veya ertesi gün yakalanmış olması durumunda Bundestag üyeleri yasama dokunulmazlığından yararlanamazlar. Keza aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre, Bundestag üyelerinin başka bir şekilde kişisel özgürlüklerini kısıtlanması için Bundestag’ın izni gerekir. Anayasa ayrıca, bir milletvekili hakkındaki her türlü ceza davasının, milletvekilinin hürriyetini kısıtlayıcı her türlü tedbirin Bundestag’ın istemesi durumunda kaldırılmasını öngörmektedir (m.46/4). Bundestag üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelerde dinlenilebilir. Bununla birlikte, Ceza Usûl Kanunu (m.50/1) ve Medenî Usûl Kanununa (m.382/2) göre Bundestag üyeleri tanık olarak toplantı döneminde Bundestag’ın bulunduğu yerde dinlenilmelidirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1121.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı Bundestag üyesinin seçilmesinden görev süresinin sonuna kadar işler (Ibid.). Seçimden önce başlatılmış soruşturmaları da kapsar (Ibid.). Yani bunlardan dolayı da Bundestag üyesi tutuklanamaz. Yasama dokunulmazlığının kaldırılması konusunda yetkili makam Bundestag veya onun Dokunulmazlık Komisyonudur (Ibid.). Dokunulmazlığı kaldırılan Bundestag üyesi bu kararın iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir (Ibid.). Bundestag üyelerinin ikametgahlarında arama yapılabilmesi için de Bundestag’ın izni gerekir (Ibid.). Almanya’da ikinci Meclis olan Bundesrat üyelerinin yasama dokunulmazlığı yoktur (Ibid.); zira Bundesrat üyeleri parlâmenter değildir; federe devlet (Länder) hükûmetlerinin üyesidirler (GREWE ve RUİZ FABRİ, 1995: 442).

3. Avustralya.- 1900 Avustralya Anayasasının[9] 49’uncu seksiyonuna göre, Temsilciler Meclisi ve Senato üyelerinin imtiyazları (privileges) ve dokunulmazlıkları (immunities) Parlâmento tarafından düzenleneceği şekilde olacaktır. Bu zamana kadar, bunlar Birleşik Krallık Avam Kamarası üyelerininki gibi olacaktır. Avustralya’da yasama dokunulmazlığı 1987 tarihli Parliamentary Privilege Act ile düzenlenmiştir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1015.htm, 1.5.2001). Bu Kanuna göre, yasama dokunulmazlığı cezaî alanda değil, hukukî (civil) alanda geçerlidir (Ibid.). Bu alanda Parlâmento üyesine mutlak bir koruma sağlar. Parlâmento üyesi tutuklanamaz ve hapsedilemez (Ibid.). Parlâmento üyesinin sahip olduğu bu dokunulmazlık kaldırılamaz. Keza bu alanda Parlâmento üyesi yargılanamaz; keza tanık olarak veya jüri üyesi olarak bir mahkemeye çağrılamaz (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı sadece Parlâmentonun toplantı dönemleri (sessions) süresince ve bu dönemlerin beş gün öncesi ve sonrasını kapsar (Ibid.). Cezaî alanda yasama dokunulmazlığı işlemez. Bununla birlikte konvansiyonel nitelikte bir kurala göre Parlâmento üyesi hakkında yapılan soruşturmadan haberdar edilmesi gerektiği kabul edilmektedir (Ibid.).

4. Avusturya.- 1929 Avusturya Anayasasının[10] 57’nci maddesinin ikinci fıkrasına göre[11] Millî Meclis (Nationalrat) üyeleri, suçüstü hâli hariç, ancak Millî Meclisin izniyle tutuklanabilirler. Keza aynı fıkraya göre, Millî Meclis üyelerinin evlerinin aranabilmesi için de Millî Meclisin izni gerekir (m.57/2). Avusturya’da Millî Meclis üyelerinin işlediği suç “üyenin siyasî faaliyetleriyle açıkça bağlantısız (manifestly not connected to the political activity of the member)” ise üye hakkında cezaî takip yapılabilmesi için yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına gerek yoktur. Ancak, söz konusu üye veya Meclisin bu konularla görevli Daimî Komitesinin üyelerinin üçte biri talep ederse, ilgili makam, Millî Meclisten, üyeye atfettiği suçun onun siyasî faaliyetleriyle bağlantısız bulunduğu konusunda bir karar almak zorundadır. Böyle bir talep olduğunda, soruşturma sürecindeki bütün işlemler o aşamada durur (m.57/3). Millî Meclis bu talep konusunda sekiz hafta içinde karar vermemiş ise, gerekli izni verdiği varsayılır (m.57/4). Eğer Millî Meclis üyesi, suçüstü halinde yakalanırsa, yetkili makam derhal Millî Meclis başkanına üyenin tutuklandığını bildirir (m.57/5). Eğer Millî Meclis veya toplantı halinde değilse Daimî Komite talep ettiğinde, tutuklama kaldırılır veya kanunî süreç bir bütün olarak düşürülür (m.57/5). 1929 Avusturya Anayasasına göre, Millî Meclis üyelerinin dokunulmazlıkları yeni Millî Meclisin toplandığı gün sona erer (m.57/6). Millî Meclis üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1017.htm, 1.5.2001). Millî Meclis üyeleri yasama dokunulmazlığından milletvekilliğinin başlamasından sona ermesine kadar devam eder (Ibid.).

5. Belçika.- 1994 Belçika Anayasasına göre[12], suçüstü hâli (flagrant délit) hariç, Parlâmento üyeleri toplantı dönemi (session) boyunca, cezaî sahada, ait olduğu meclisin izni olmadıkça, bir mahkeme veya divan önüne gönderilemez veya doğrudan celp edilemez veya tutuklanamaz (m.59/1). Meclis bu izni (yani dokunulmazlığın kaldırılması kararı) hakkında ilgili parlâmento üyesinin başvuru hakkı yoktur (http://www. ipu.org/parline-f/reports/1029.htm, 1.5.2001). Suçüstü hâli hariç, cezaî sahada bir hakimin müdahalesini gerektiren zorlayıcı tedbirlerin uygulanmasına Meclis üyeleri hakkında toplantı dönemi süresince yetkili hakimin istemi üzerine İstinaf Mahkemesi Birinci Başkanı tarafından karar verilebilir. Bu karar ilgili Meclisin başkanına iletilir (1994 Belçika Anayasası, m.59/2). Arama (perquisition) ve el koyma (saisie) ancak Meclis Başkanının veya onun tarafından tayin edilmiş üyenin huzurunda yapılır (m.59/3). Toplantı dönemi süresince sadece savcılık görevlileri ve yetkili memurlar bir Meclis üyesi hakkında cezaî sahada kovuşturma açabilirler (m.59/4). Hakkında cezaî sahada soruşturma açılan Meclis üyesi, toplantı dönemi süresince, ait olduğu Meclisten hakkında yapılan kovuşturmanın durdurulmasına karar verilmesini isteyebilir. İlgili Meclis bu konudaki kararını kullanılan oyların üçte iki çoğunluğuyla alabilir (m.59/5). Keza Meclis kendi üyesinin tutukluluğu veya bir mahkeme tarafından yargılanması askıya alınmasına da karar verebilir (m.59/son). Parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1293.htm, 1.5.2001).

6. Danimarka.- 1953 Danimarka Anayasasının[13] 57’nci seksiyonuna göre, Parlâmentonun hiçbir üyesi, suçüstü (flagrante delicto) hâlinde yakalanması durumu hariç, Parlâmentonun izni olmaksızın hiçbir şekilde soruşturulamaz ve hapsedilemez. Danimarka’da yasama dokunulmazlığı hem hukukî, hem de cezaî alanda geçerlidir; yani parlâmento üyelerini hem hukuk, hem de ceza kovuşturmalarına karşı korur (http://www. ipu.org/parline-e/reports/2087.htm, 1.5.2001). Parlâmento üyesi tutuklanamaz, göz altına alınamaz. Keza parlâmento üyesi hakkında dava da açılamaz (Ibid.). Ancak yasama dokunulmazlığı Danimarka’da aramalara karşı güvence sağlamaz (Ibid.). Keza Parlâmento üyesi tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesinin seçilmesinden görevinin sona ermesine kadar devam eder (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı Parlâmento (Folketing) tarafından kaldırılabilir. Parlâmento üyesinin kaldırılma sürecinde dinlenilmesi gerekli değildir. Keza Parlâmento üyesinin kaldırma kararına karşı başvuru hakkı yoktur (Ibid.).

7. Finlandiya.- 1999 Finlandiya Anayasasının[14] 30’uncu seksiyonuna göre, bir milletvekili, milletvekilliği görevlerini yerine getirmekten engellenemez. Bir milletvekili Parlâmentoda kullanılan oyların altıda beşiyle alınmış bir kararla izin verilmedikçe mahkeme önüne çıkartılamaz veya özgürlüğünden mahrum bırakılamaz (1999 Finlandiya Anayasası, seksiyon 30/2). Bir milletvekili tutuklanırsa veya gözaltına alınırsa bu durum derhal Parlâmento Başkanına bildirilir. En az altı ay hapis cezasıyla cezalandırılan bir suçu işlediğine ilişkin esaslı sebepler yoksa, bir milletvekili dava başlamadan önce Parlâmentonun rızası olmaksızın tutuklanamaz (sek.30/3).

8. Fransa[15].- 1958 Fransız Anayasasının[16] 26’ncı maddesinin 4 Ağustos 1995 tarih ve 95-880 sayılı Anayasal Kanun[17] değiştirilmiş şekline göre, ağır suçlar ve orta ağırlıktaki suçlar alanında (en matière criminelle ou correctionnelle)[18] hiçbir Parlâmento üyesi ait olduğu Meclisin Başkanlık Divanının (Bureau de l'Assemblée) izni olmadıkça tutuklanamaz veya hakkında diğer hürriyeti sınırlandırıcı veya mahrum edici bir tedbir uygulanamaz (1958 Fransız Anayasası, m.26/2). Suçüstü (crime ou délit flagrant) veya kesin hükümle mahkûmiyet (condamnation définitive) hâlinde bu izin gerekmez (m.26/2). Bir parlâmento üyesi hakkında gözaltı, hürriyeti sınırlandırıcı veya mahrum edici tedbirler veya soruşturma, Meclis talep ettiğinde, Meclisin toplantı dönemi (session) süresince askıya alınır (m.26/3). Parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1113.htm, 1.5.2001).

Fransa’da 1995’ten önce toplantı döneminde Parlâmento üyeleri hakkında (hürriyeti sınırlandırıcı tedbirler uygulanmadan) soruşturma açılması dahi Parlâmentonun iznine bağlıydı (LAVROFF, 1995: 455; PACTET, 1994: 415; TURPİN, 1994: 438-441). 1995 değişikliğinden sonra, Parlâmento üyeleri hakkında soruşturma açılabilecek, evinde arama yapılabilecek, Parlâmento üyesi yargılanabilecek, ancak Parlâmento üyesi hakkında “tutuklama (arrestation)” ve “hürriyetten mahrum edici veya hürriyeti sınırlayıcı bütün diğer tedbirler (toute autre mesure privative ou restrictive de liberté)” Parlâmentonun izni olmadıkça uygulanamayacaktır (FAVOREU et al., 1998: 670; GİCQUEL, 1999: 638). 1995 değişikliğinin getirdiği diğer bir yenilik de, izin verme yetkisinin Meclisin kendisinden alınarak Meclis Başkanlık Divanına (Bureau de l'Assemblée) verilmesidir.

9. Hollanda.- 1983 Hollanda Anayasasında[19] yasama sorumsuzluğuna ilişkin hüküm (m.71), bulunmasına rağmen, yasama dokunulmazlığına ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. Hollanda’da yasama dokunulmazlığı yoktur (GREWE ve RUİZ FABRİ, 1995: 443). Bununla birlikte, Parlâmento üyesinin tutuklanması veya hapsedilmesi halinde parlâmento üyesinin Parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2231.htm, 1.5.2001).

10. İngiltere.- İngiltere’de tarihsel olarak Parlâmento üyeleri tutuklanmama hürriyetine (freedom from arrest) sahip oldukları ve bu imtiyazın Parlâmentonun toplantı döneminde ve bu dönemden önceki ve sonraki kırk günü kapsadığı kabul edilmektedir (HOOD PHİLLİPS ve JACKSON, 1987: 241). Ancak İngiltere’de bu tutuklanmama imtiyazı, sadece hukuk davalarında (civil proceedings) geçerlidir (DE SMİTH ve BRAZİER, 1989: 322). Yani Parlâmento üyelerinin borçlarından dolayı tutuklanması (civil arrest) mümkün değildir (DE SMİTH ve BRAZİER, 1989: 322; HOOD PHİLLİPS ve JACKSON, 1987: 241). 1770 tarihli Parliamentary Privilege Act’a göre dokunulmazlık sadece parlâmento üyesine tutuklanmama ve hapsedilmeme güvencesi sağlar (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2335.htm, 1.5.2001). Bununla birlikte mahkemeye hakaret (contempt of court) suçunda Parlâmento üyesinin tutuklanabileceği kabul edilmektedir (Ibid.). Avam Kamarası üyeleri mahkemelere tanık olarak çağrılabilir. Ancak Speakers üyenin Avam Kamarası toplantısına katılması gerektiğini bildirirse, Avam Kamarası üyesi tanık olarak da çağrılamaz (Ibid.). İngiltere’de yasama dokunulmazlığı kaldırılamaz. Tekrar hatırlatalım ki, İngiltere’de dokunulmazlık sadece medenî (civil) alandadır. İngiltere’de hiçbir zaman ceza davalarından (criminal proceedings) dolayı Parlâmento üyelerinin tutuklanamayacağı fikri kabul edilmemiştir (HOOD PHİLLİPS ve JACKSON, 1987: 241). İngiltere’de bir Parlâmento üyesi bir suç işlerse, herkes gibi tutuklanabilir ve yargılanabilir (Ibid.: 242). Ayrıca belirtelim ki, İngiltere’de kişilerin borçlarından dolayı hapsedilmesi (imprisonment for debt) 1869 tarihli Debtors Act ile ilga edildiğinden “tutuklanmama hürriyeti”nin hukuk davaları bakımından da bir anlamı kalmamıştır (Ibid.).

11. İrlanda.- 1937 İrlanda Anayasasına[20] göre, Parlâmentonun her iki Meclisinin üyeleri, “ihanet (treason)”, “cürüm (felony) ve “aşayişi bozma (breach of the peace)” suçları hariç, Parlâmento toplantılarına gelip giderken ve seçim bölgelerinde iken tutuklanmama imtiyazına (privilege from arrest) sahiptirler (m.14/13). Görüldüğü gibi İrlanda Anayasasının hükmü, 1787 Amerika Birleşik Devletleri Anayasasındaki arrest clause’a ve İngiltere’deki teamülî kurala (freedom from arrest) büyük ölçüde benzemektedir. İrlanda’da yasama dokunulmazlığının cezaî alanda değil, hukukî alanda mevcut olduğunu söyleyebiliriz. İrlanda’da parlâmento üyeleri suçlarından dolayı tutuklanabilecek ve yargılanabileceklerdir.

12. İspanya.- 1978 İspanyol Anayasasının[21] 71’inci maddesine göre, milletvekilleri ve senatörler vekâlet sürelerince dokunulmazlıktan (inmunidad) yararlanırlar ve sadece suçüstü (flagrante delito) hâlinde tutuklanabilirler. Milletvekilleri ve senatörler, ait oldukları Meclislerin ön izni (previa autorización) olmaksızın tutuklanamazlar; gözaltına alınamazlar; haklarında soruşturma açılamaz ve yargılanamazlar (m.71/2). Bu izin, yani dokunulmazlığın kaldırılması kararı alınırken parlâmento üyesi dinlenir. Ancak parlâmento üyesinin alınan karara karşı başvuru hakkı yoktur (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1293.htm, 1.5.2001). Bununla birlikte milletvekili ve senatörlerin ikametgahlarında arama yapılabilir (Ibid.). Milletvekilleri ve senatörlere karşı açılan davalar hakkında Yüksek Mahkemenin Ceza Dairesi (Sala de lo Penal del Tribunal Supremo) yetkili olacaktır (m.71/3). Milletvekilleri ve Senatörler tanık sıfatıyla mahkemeye çağrılabilirler (Ibid.).

13. İsrail[22].- 12 Şubat 1958 tarihli Knesset Hakkında İsrail Temel Kanununun[23] 17’nci seksiyonu, Knesset üyelerinin dokunulmazlık sahibi olacaklarını belirtmekte ve ayrıntıların kanunlar düzenleneceğini hükme bağlamaktadır. Bu düzenleme 1951 tarihli Knesset Üyelerinin Dokunulmazlıkları, Hakları ve Ödevleri Hakkında Kanun[24] ile düzenlenmiştir. Bu Kanuna göre, yasama dokunulmazlığı, hem hukukî ve hem de cezaî alanda uygulanmaktadır (http://www.knesset.gov.il/knesset/knes/eng_work_chak1.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı, milletvekillerini tutuklanmaya, gözaltına alınmaya, hakkında hukukî takip yapılmasına ve evlerinde arama yapılmasına karşı korumaktadır (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1155.htm, 1.5.2001). İsrail’de yasama dokunulmazlığı oldukça geniş kapsamlıdır. Bununla birlikte, kuvvet kullanarak icra edilen, kamu düzenini bozan ve ihanet oluşturan fiillerin suçüstü halinde işlenmesi durumunda milletvekili tutuklanabilir ve gözaltına alınabilir (1951 tarihli Knesset Üyelerinin Dokunulmazlıkları, Hakları ve Ödevleri Hakkında Kanun, m.3; http://www. ipu.org/parline-f/reports/1155.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı milletvekilinin seçilmesinden görev süresinin sona ermesine kadar koruma sağlamaktadır. İsrail’de yasama dokunulmazlığı kaldırılabilir niteliktedir. Kaldırmaya yetkili makam, Knesset veya Knesset’in Parlâmento İşleri Komitesidir. Dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili dinlenir. Ancak milletvekili kaldırma kararına karşı başvuru hakkı yoktur (Aynı Kanun, m.13; http://www.ipu.org/parline-f/reports/1155.htm, 1.5.2001).

14. İsveç.- 1975 İsveç Anayasasının[25] 3’üncü Bölümünün 8’inci maddesine göre, Parlâmentonun toplantıya katılan ve oy veren üyelerin en az altıda beşinin kabul edeceği bir kararla izin verilmedikçe, kimse bir parlâmento üyesinin görevini yerine getirirken yaptığı eylemlerden ve söylediği sözlerden dolayı ona karşı dava açamaz veya onu özgürlüğünden mahrum bırakamaz veya onun ülke içinde seyahat etmesini engelleyemez (b.3, m.8/1). Bir Parlâmento üyesinin bir suç işlediğinden şüphelenilmesi durumunda, tutuklama, gözaltına alma veya hapse ilişkin kanun hükümlerinin Parlâmento üyesi hakkında uygulanabilmesi ancak onun suçluluğunu kabul etmesi veya suçüstü halinde yakalanması veya işlediği suçun minimum cezasının iki yıl hapisten fazla olması durumunda mümkündür (b.3, m.8/2). Parlâmento üyesi tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). İsveç’te yasama dokunulmazlığı milletvekilinin seçilmesinden görev süresinin bitimine kadar devam eder (Ibid.).

15. İsviçre.- 1999 İsviçre Anayasasının[26] 162’nci maddesinin ilk fıkrası, Federal Parlâmento üyelerinin Parlâmentoda yaptıkları konuşmalardan dolayı sorumlu olmadıklarını öngörmekte, ikinci fıkrası ise dokunulmazlığın diğer şekillerinin ise kanunla düzenlenmesini öngörmektedir. İsviçre’de yasama dokunulmazlığı, Konfederasyon Lehine Siyasal ve Polis Garantileri Hakkında Federal Kanun[27] ile düzenlenmiştir. Bu Kanuna göre, İsviçre’de yasama dokunulmazlığı sadece cezaî alanda geçerli olmakta ve bütün suçları için parlâmento üyesini tutuklamaya, gözaltına almaya, hakkında soruşturma açılmasına ve evinde arama yapılmasına karşı korumaktadır (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). Bununla birlikte parlâmento üyesi, kaçma şüphesi altında gözaltına alınabilir. Keza, suçüstü halinde cürüm (ağır suçlar) işlenmesi durumunda parlâmento üyesi geçici olarak tutuklanabilir. Ancak bu konudaki ya Parlâmento üyesinin kendi rızası veya Millî Meclisin (Conseil national) izni 24 saat içinde alınmalıdır (Aynı Kanun, m.1/2). Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyesinin tanık sıfatıyla Parlâmentoya çağrılmasını engellemez (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1303.htm, 1.5.2001). İsviçre’de yasama dokunulmazlığı Millî Meclisin izniyle veya Parlâmento üyesinin bizzat kendi izniyle kaldırılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığının kaldırılması sürecinde Parlâmento üyesi dinlenir ve parlâmento üyesinin yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına karşı itiraz hakkı vardır (Ibid.). Parlâmento üyesinin geçici olarak gözaltına (détention préventive) alınması durumunda Millî Meclisin talebi üzerine parlâmenterlerin Parlâmento toplantılarına katılmalarına izin verilebilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı İsviçre’de sadece toplantı dönemlerinde işler (Ibid.).

16. İtalya.- 1947 İtalyan Anayasasının[28] yasama dokunulmazlığını düzenleyen 68’inci maddesi, 30 Ekim 1993 tarihli Anayasal Kanun ile değiştirilmiştir[29]. Maddenin yeni şeklinin ikinci fıkrasına göre, Parlâmento üyesinin tutuklama kararı gerektiren bir suçu işlerken, suçüstü halinde yakalanması durumu hariç, hiçbir Parlâmento üyesi, ait olduğu Meclisin izni olmaksızın tutuklanamaz, kişisel hürriyetinden mahrum bırakılamaz, gözaltına alınamaz ve keza Parlâmento üyesinin şahsı veya ikametgahı aranamaz (m.68/2). Ancak kesin mahkûmiyet hükmünün infazı hâli bu hükmün dışındadır (m.68/2). Aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre, benzer bir izin, Parlâmento üyelerinin konuşmalarının veya haberleşmelerinin dinlenebilmesi ile mektuplarına veya yazışmalarına el konulabilmesi için de gereklidir. Buna göre, parlâmento üyeleri tutuklanamaz; ancak haklarında soruşturma açılabilir. Parlâmento üyeleri tanık olarak mahkemelere çağrılabilirler (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2157.htm, 1.5.2001).

17. İzlanda.- 1944 İzlanda Anayasasının[30] 49’uncu maddesine göre, Althingi’nin hiçbir üyesi, suç işlerken yakalanması durumu dışında, Althingi’nin toplantı dönemi (session) boyunca, Althingi’nin izni olmaksızın hapsedilemez veya hakkında bir cezaî kovuşturma işlemi yapılamaz.

18. Japonya.- 1946 Japon Anayasasının[31] 50’nci maddesine göre, kanunla öngörülen hâller hariç olmak üzere, her iki Meclisin üyeleri, Dietin toplantı döneminde tutuklanmaktan muaftırlar. Tutuklanan üyeler, Meclisin istemi üzerine, toplantı dönemi başlamadan önce toplantı dönemi süresince serbest bırakılırlar. Japonya’da yasama dokunulmazlığına ilişkin diğer hususlar Diet Kanununun 33’üncü maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, yasama dokunulmazlığı sadece cezaî alanda geçerlidir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Bütün suçları kapsar. Ancak Parlâmento üyesini sadece tutuklanmaya (arrest) ve gözaltına almaya (preventive custody) karşı korur. Parlâmento üyesine karşı kovuşturma açılabilir. Keza parlâmento üyesinin evinde arama da yapılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı suçüstü (flagrante delicto) hâlinde işlemez (Diet Kanunu [Diet Law], m.33; http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı Parlâmento üyesinin tanık sıfatıyla mahkemeye çağrılmasını da engeller (Medenî Usûl Kanunu, m.144; Ceza Usûl Kanunu, m.144; http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı Japonya’da sadece parlâmentonun toplantı dönemleri (sessions) boyunca koruma sağlar (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Dolayısıyla diğer dönemlerde parlâmento üyeleri tutuklanabilir. Yasama dokunulmazlığı Parlâmento tarafından kaldırılabilir. Parlâmento üyesi dinlenmez. Keza Parlâmento kaldırma kararına karşı itiraz hakkı yoktur (Ibid.). Japonya’da Parlâmento kendi tutuklanmış üyelerinin tutukluluk halini askıya alma (suspension of the detention) yetkisi vardır (1946 Japon Anayasası, m.50; Diet Kanunu, m.34; http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001). Keza, tutuklanmış veya hapsedilmiş milletvekilinin Parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2161.htm, 1.5.2001).

19. Kanada.- 1867-1982 Kanada Anayasasının[32] 18’inci maddesine göre Parlâmento üyelerinin sahip olacakları imtiyaz ve dokunulmazlıklar Parlâmentonun çıkaracağı bir kanunla belirlenecektir. Bununla birlikte Anayasa bu kanunun getirebileceği imtiyaz ve dokunulmazlıkları şu şekilde sınırlandırmaktadır. İmtiyaz ve dokunulmazlıkları belirleyen kanun, bu Anayasanın kabul edilmesi sırasında Birleşik Krallıkta Avam Kamarasının sahip olduğu imtiyaz ve dokunulmazlıklardan daha fazla imtiyaz ve dokunulmazlık tanıyamayacaktır. Kanada’da yasama dokunulmazlığı Kanada Parlâmentosu Hakkında Kanunun 4’üncü maddesi tarafından düzenlenmiştir (Loi sur le Parlement du Canada, http://www.ipu.org/parline-f/reports/1055.htm, 1.5.2001). Bu Kanuna göre, Kanada’da yasama dokunulmazlığı vardır; Parlâmento üyesi tutuklanamaz, gözaltına alınamaz; ancak bu dokunulmazlık sadece hukukî (civile) alanda geçerlidir (http://www.ipu.org/ parline-f/reports/1055.htm, 1.5.2001). Yani parlâmento üyeleri suçlarından dolayı tutuklanabilir ve yargılanabilirler. Kanada’da yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerinin tanık sıfatıyla mahkemeye çağrılmasına da engeldir (Ibid.). Ancak hatırlatalım ki, bu dokunulmazlık sadece medenî sahada geçerlidir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı toplantı dönemini ve başlangıcından 40 gün önce ve bitişinden 40 gün sonrasını kapsar (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı kaldırılabilir niteliktedir. Bu konuda karar yetkisi Avam Kamarasına aittir. Bu konuda milletvekili dinlenmelidir. Milletvekili Avam Kamarasının önünde itiraz hakkına sahiptir (Ibid.).

20. Lüksemburg.- 1868 Lüksemburg Anayasasının[33] 69’uncu maddesine göre, ağır bir suçu işlerken yakalanmadıkça, hiçbir milletvekili, Meclisin izni olmaksızın, toplantı dönemi boyunca cezaî bir konuda soruşturulamaz ve tutuklanamaz. Keza milletvekilleri toplantı dönemi boyunca aynı izin olmaksızın borçlarından dolayı hapsedilemezler. Bir milletvekilinin tutukluluğu veya soruşturulması Meclis talep ederse toplantı dönemi boyunca askıya alınır. Yasama dokunulmazlığı sadece Parlâmentonun toplantı dönemi boyunca işler (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1191.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı kaldırılması usûlünde parlâmento üyesi de özel bir komisyon tarafından dinlenir (Ibid.). Dokunulmazlığın kaldırılması kararına karşı milletvekili başvuru itiraz hakkına sahip değildir (Ibid.).

21. Norveç.- 1814 Norveç Anayasasının[34] 66’ncı maddesine göre, milletvekilleri, bir suçu alenî olarak işlerken yakalanmadıkça (unless they are apprehended in public crimes), yani suçüstü hâli hariç, Storting’e gidiş ve dönüş yollarında ve Storting’te bulundukları sürece tutuklanmaktan muaftırlar. Norveç’te yasama dokunulmazlığı hem hukukî, hem de cezaî sahada geçerlidir (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1239.htm, 1.5.2001). Milletvekilleri mahkemelere tanık olarak çağrılabilir (Ibid.). Yasama dokunulmazlığı milletvekillerini görevlerinin başlangıcından sonuna kadar korumaktadır (Ibid.). Norveç’te yasama dokunulmazlığı kaldırılamaz (Ibid.). Hapis ve gözaltına alma durumunda milletvekilinin parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (Ibid.).

22. Portekiz.- 1976 Portekiz Anayasasının[35] 160’ıncı maddesinin ikinci fıkrasına göre, milletvekilleri Meclisin izni olmaksızın tutuklanamaz ve gözaltına alınamaz. Aynı fıkraya göre suçüstü hâli bu hükümden hariçtir. Bununla birlikte, milletvekilinin suçüstü halinde işlediği suç en az üç yıl hapis cezasıyla cezalandırılabilir nitelikte olmalıdır. Bunun dışındaki durumlarda, milletvekiline karşı bir ceza soruşturması açıldığında, Meclis soruşturmanın devam edip etmeyeceğine karar verir (m.160/3). 1976 Portekiz Anayasasına göre ayrıca milletvekilleri, Meclisin toplantı döneminde, Meclisin izni olmaksızın, jüri üyesi, bilirkişi ve tanık olarak mahkemelere çağrılamazlar (m.161/1). Yasama dokunulmazlığı milletvekilinin seçilmesinden görevinin sona ermesine kadar devam eder (http://www.ipu.org/parline-f/reports/1257.htm, 1.5.2001). Anayasanın 157’nci maddesine göre, yasama dokunulmazlığının Parlâmento tarafından kaldırılması sürecinde milletvekili dinlenir. Bununla birlikte milletvekili dokunulmazlığın kaldırılması kararına karşı başvuru hakkına sahip değildir (Ibid.).

23. Türkiye.- 1982 Türk Anayasasının 83’üncü maddesinin ikinci fıkrasına göre, “seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen milletvekili, Meclisin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ağır cezayı gerektiren suçüstü hâli ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla Anayasanın 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün dışındadır. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundadır”. Yine aynı maddeye göre “Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkında, seçimden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır; üyelik süresince zamanaşımını işlemez” (m.83/3). “Tekrar seçilen milletvekili hakkında soruşturma ve kovuşturma, Meclisin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır (m.83/4). “Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasî parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz” (m.83/4).

24. Yeni Zelanda.- 1986 Yeni Zelanda Anayasasında[36] yasama dokunulmazlığına ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. İnter-Parliamentary Union’un web sayfasında Yeni Zelanda’da yasama dokunulmazlığı kavramının mevcut olmadığını belirtilmektedir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2233.htm, 1.5.2001).

25. Yunanistan.- 1975 Yunan Anayasasının[37] 62’nci maddesine göre, yasama dönemi boyunca, hiçbir milletvekili, Parlâmentonun izni olmaksızın soruşturulamaz, tutuklanamaz, hapsedilemez veya hürriyeti bir başka şekilde kısıtlanamaz. Savcı tarafından Parlâmento Başkanından istenmesinden itibaren üç ay içinde izin konusunda karar verilmemiş ise, bu iznin verildiği varsayılır. Üç aylık süre Parlâmentonun çalışmalarına ara verdiği sürelerde işlemez. Suçüstü hâlinde izne gerek yoktur (m.62). Keza Yunan Anayasası, diğer anayasalardan farklı olarak eski milletvekillerine yönelik ilginç ve istisnaî bir dokunulmazlık getirmiştir. Anayasa göre, feshedilmiş Parlâmentonun üyeleri de, bu Parlâmentonun feshinden yeni Parlâmentonun seçilmesine kadar geçecek sürede siyasal suçlarından (political crimes) dolayı soruşturulamazlar (m.62). Parlâmento üyeleri tanık sıfatıyla mahkemelere çağrılabilir (http://www.ipu.org/parline-e/reports/2125.htm, 1.5.2001). Yasama dokunulmazlığı parlâmento üyeliğinin başlangıcından sonuna kadar devam eder (Ibid.). Gözaltına alınmış veya hapsedilmiş parlâmento üyelerinin Parlâmento toplantılarına katılmasına izin verilebilir (Ibid.).

III. Karşılaştırmalı Gözlemler

İncelediğimiz 25 ülkenin 23’ünde yasama dokunulmazlığı kurumu mevcuttur. Yasama dokunulmazlığı kurumu sadece 1983 Hollanda Anayasası ve 1986 Yeni Zelanda Anayasası tarafından kabul edilmemiştir.

A. Yasama Dokunulmazlığının Geçerlilik Alanı

Yasama dokunulmazlığının geçerli olduğu alan bakımından ülkeler üç gruba ayrılabilir.

1. Yasama Dokunulmazlığının Sadece Cezaî Alanda Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkeden on dördünde yasama dokunulmazlığı sadece cezaî alanda (en matière pénale) geçerlidir. Bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini sadece cezaî takiplere (criminal proceedings) karşı korur. Bu ülkeler Almanya, Avusturya, Belçika, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’dır. Japonya dışında bu ülkeler Avrupa’da bulunmaktadır. Bu ülkelerin hepsi kıta Avrupası hukuk sistemine sahiptir. Bu ülkelerin hepsinde kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır. Bu ülkelerde özel hukuk kapsamındaki eylem ve işlemlerinden dolayı parlâmento üyelerine tanınmış bir dokunulmazlık yoktur. Bu ülkelerde borcunu ödemeyen milletvekiline karşı dava açılabilir; bu milletvekili hakkında bütün hukukî takipler (civil proceedings) yapılabilir. Keza suç teşkil eden bir fiil ile başkasına zarar veren parlâmento üyesi hakkında suçtan zarar gören kişi, haksız fiil hükümlerine dayanarak Parlâmento üyesine karşı hukuk davası açıp, ondan tazminat isteyebilir. Keza milletvekili hakkında cebrî icra yoluna da gidilebilir.

2. Yasama Dokunulmazlığının Sadece Hukukî Alanda Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin beşinde yasama dokunulmazlığı sadece hukukî alanda (en matière civile) geçerlidir. Yani bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini cezaî takiplere (criminal proceedings) karşı değil, sadece hukukî takiplere (civil proceedings) karşı korur. Bu ülkeler Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere, İrlanda ve Kanada’dır. Bu ülkelerin hepsi Anglo-Sakson hukuk sistemine mensup ülkelerdir. Yani bu ülkelerde parlâmento üyeleri özel hukuk alanındaki borçlarından dolayı tutuklanamayacaklardır. Bununla birlikte bu ülkelerde parlâmento üyelerinin işledikleri (ceza hukuku anlamında) suçlardan dolayı tutuklanmaları, yargılanmaları ve hapsedilmeleri mümkündür.

3. Yasama Dokunulmazlığının Hukukî+Cezaî Alanda Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin dördünde yasama dokunulmazlığı hem cezaî, hem de hukukî alanda (en matière pénale et civile) geçerlidir. Yani bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı parlâmento üyelerini hem cezaî, hem de hukukî alanda bazı işlemlere karşı korumaktadır. Bu ülkeler Danimarka, İsrail, Lüksemburg ve Norveç’tir.

B. Yasama Dokunulmazlığının Geçerlilik Süresi

Parlâmento üyelerinin yasama dokunulmazlığından yararlandığı süre bakımından incelediğimiz ülkeler iki gruba ayrılmaktadır.

1. Yasama Dokunulmazlığının Parlâmento Üyeliğinin Başından Sonuna Kadar Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin on üçünde yasama dokunulmazlığından parlâmento üyeleri, görevlerinin başlamasından sona ermesine kadar yararlanırlar. Bu ülkeler Almanya, Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsrail, İsveç, İtalya, Norveç, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan’dır.

2. Yasama Dokunulmazlığının Parlâmentonun Toplantı Dönemleri Boyunca Geçerli Olduğu Ülkeler.- Yasama dokunulmazlığının mevcut olduğu yirmi üç ülkenin onunda yasama dokunulmazlığı bütün yasama dönemi boyunca değil, parlâmentonun toplantı dönemleri (sessions) süresince işler. Bu şu anlama gelir ki, parlâmentonun toplantı dönemleri arasında parlâmento üyeleri yasama dokunulmazlığından yararlanmaz. Bu zamanlarda parlâmento üyeleri tutuklanabilirler. Bu ülkeler, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Belçika, İngiltere, İrlanda, İsviçre, İzlanda, Japonya, Kanada ve Lüksemburg’tur.

C. Yasama Dokunulmazlığının İstisnaları

Yasama dokunulmazlığının istisnaları bakımından incelediğimiz ülkeler iki gruba ayrılmaktadır.

1. İstisnasız Tanıyanlar.- Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, İngiltere, İrlanda ve Kanada’da yasama dokunulmazlığının istisnaları yoktur. Bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı kapsamındaki istisnasız bütün fiiller yasama dokunulmazlığından yararlanırlar. Ancak hatırlatalım ki, bu ülkelerde yasama dokunulmazlığı sadece hukukî alanda tanınmıştır; parlâmento üyelerine hukukî takiplere (civil proceedings) karşı korumaktadır. Dolayısıyla parlâmento üyelerinin zaten suç teşkil eden fiilleri bakımından kendilerine tanınmış herhangi bir dokunulmazlık yoktur.

2. İstisnalı Tanıyanlar.- Yasama dokunulmazlığını cezaî alanda tanıyan ülkelerin hepsinde (Almanya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya, İsveç, İsviçre, İsrail, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, Türkiye ve Yunanistan) yasama dokunulmazlığının bazı istisnaları  (derogations, dérogations) vardır. Bu istisnalar şunlardır: