AZERBAYCAN  CUMHURİYETİ

Hazırlayan: Alesker Aleskerli

A.Ü. SBE Kamu Hukuku Anabilim Dalı

Azerbaycan Cumhuriyeti Transkafkasya’da yer almaktadır. Ülkenin Kuzeyinde Rusya, doğusunda Hazar denizi, güneyinde İran, batısında Ermenistan, kuzeybatısında Gürcistan bulunmaktadır. Azerbaycan’ın  güneybatısındaki Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti (5.500 kv. km) Ermenistan’a ait bir toprak parçasıyla Azerbaycan topraklarından ayrılır ve  Türkiye ile 11 km’lik bir sınıra sahiptir[1].

Yüzölçümü: 86,600 km².

Nüfus: 7,868,385[2]

Başkent: Bakü

XIX yüzyılın başlarında küçük hanlıklara parçalanmış Azerbaycan’ı işgal etmek amacıyla Rusya ve İran arasında başlamış savaşlar Gülistan (12 Ekim 1813) ve Türkmençay (10 Şubat 1828) antlaşmalarıyla son bulmuştur. Bu antlaşmalar sonucu  Araz Nehrinin kuzeyindeki Azerbaycan toprakları Rusya, güneyindeki toprakları ise İran tarafından ilhak edilmiştir.[3]

Şubat 1917 Rusya devrimiyle bu coğrafyada yeni bir dönem başlamıştır. Mart 1917 yılında Transkafkasya’nın yönetimi için Rusya Geçici Hükümeti tarafından Transkafkasya Özel Komitesi[4] adında geçici bir organ oluşturulmuştur. Bu komite, Devlet Duması içinde bölgenin milli gruplarını temsil eden vekillerden oluşmaktaydı.

Bolşeviklerin 11 Kasım 1917 tarihli Ekim İhtilalinden sonra,  Transkafkasya’nın siyasal ve sosyal örgütleri, Rusya’da Kurucu Meclis oluşturuluncaya kadar, bölgenin geçici hükümeti olarak Tiflis’te Transkafkasya Komiserliğini oluşturmuşlardır. Zakavkom (Rusca “Zakafkazskiy Komissariat”) adıyla bilinen bu hükümetin 11 üyesi bulunmaktaydı. 26-28 Kasım 1918 tarihinde Kurucu Meclis için seçimler yapıldıysa da,  5 Ocak 1918 tarihindeki ilk toplantısının ardından Meclis, Bol­şe­vikler tarafından dağıtılmıştır. Kurucu Meclisin dağılmasından sonra bu kurumun Transkafkasya’dan olan üyeleri 10  Ocak 1918 yılında yaptıkları toplantı sonucu  Transkafkasya Seymi’ni (Mavera-i Kafkaz Seymi) kurmuşlardır. Seym, 9 Nisan tarihinde, Transkafkasya’yı “bağımsız, demokratik, federatif”  bir Cum­­­hu­riyet olarak ilan etmiş ve ilk hükümeti oluşturmuştur. Yeni hü­kü­metin temel görevleri arasında Anayasayı hazırlamak, sı­nır­ları belirlemek, savaşa son vermek,  anar­şi ve karşı dev­rimci güçleri bastırmak, toprak reformu yap­mak yer almaktaydı. Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın Seym temsilcileri arasında iç ve dış siyasete ilişkin konularda önemli fikir ayrılığı bulunmaktaydı. Seym içindeki derin fikir ayrılıkları ve iç çekişmeler sonucu, 26 Mayıs 1918 yılında  Gürcistan’ın kendi bağımsızlığını ilan etmesiyle, bu organ da feshedilmiştir.[5]

Bu gelişmeler sonucu 27 Mayısta Seymin Azerbaycanlı milletvekilleri olağanüstü toplanarak Azer­baycan  Milli Şurasını kurmuşlardır. Mi­lli Şura 24 oyla Azerbaycan’ın ba­ğım­sız­lı­ğını ilan etmiş, aynı zamanda “İstiklal Beyannamesi”nin metnini onaylamıştır. Beyanname Giriş ve 6 maddeden oluşmakta, Azerbaycan’ı egemen ve bağımsız cumhuriyet olarak tanımlamaktaydı. Kurucu Meclis oluşturuluncaya kadar Azerbaycan’ın yönetimi Milli Şura ve ona karşı sorumlu Geçici Hükümet tarafından gerçekleştirilmiştir.[6]

Bu gelişmeler sonucu kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin varlığı 1920 yılına kadar sürmüştür. 27-28 Nisan 1920 yılında Azerbaycan, XI Kızıl Ordu tarafından işgal edilmiş ve bu tarihten sonra tüm iktidar Bolşeviklerin oluşturduğu Azerbaycan Geçici Devrimci Komitesi’nin eline geçmiştir.

Sovyet döneminde Azerbaycan’ın ilk Anayasası 19 Mayıs 1921 yılında Birinci Tüm-Azerbaycan Sovyetler Kurultayında kabul edilmiştir. Sosyalizm toplumu kurmayı amaçlayan bu Anayasa, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nin (RSFSC) 1918 Anayasasının benimsediği ilke ve prensiplere dayanmaktaydı. Mart 1922  tarihinde Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan, Rusya’nın baskısıyla Transkafkasya Federasyonunu oluşturmuşlardır. Daha sonra 30 Aralık 1922 tarihinde Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ile birlikte Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya’dan oluşan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği kurulmuştur. Bu dönemde Azerbaycan’ın 1921 Anayasası, 1922 TSFSC ve 1924 SSCB Anayasalarına uygun hale getirilmiştir.

1936 yılında “Stalin Anayasası”nın kabulünden sonra bu Anayasaya uygun olarak, 14 Mart 1937 yılında Azerbaycan Cumhuriyetinin ikinci Anayasası kabul edilmiştir. Ayrıca bu tarihten itibaren TSFSC’ni oluşturan cumhuriyetler doğrudan doğruya SSCB’nin üyeleri olmuşlardır.[7]

7 Ekim 1977 yılında SSCB’nin yeni Anayasasının kabul edilmesiyle, Azerbaycan’da 21 Nisan 1978 yılında üçüncü Anayasa kabul edilmiştir.

1988’den sonra Azerbaycan ile Ermenistan arasında yaşanan Dağlık Karabağ sorunu üzerine gelişen olaylar sonrası 23 Eylül 1989 yılında Azerbaycan SSC Ali Sovyeti Egemenlik Hakkında Kanun’la Azerbaycan’ın egemen cumhuriyet statüsü güçlendirilmiştir. 18 Mayıs 1990 yılında 1978 Anayasasında köklü değişiklikler ve ilaveler yapılmıştır. Aynı tarihte Azerbaycan’da Cumhurbaşkanı makamının oluşturulması hakkında kanun kabul edilmiştir. 

30 Ağustos 1991 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Ali Sovyeti Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Bağımsızlığı Beyannamesini, 18 Ekim 1991 yılında Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Bağımsızlığı Hakkında Anayasa Akti’ni kabul etmiştir.

30 Ekim 1991 yılında, Azerbaycan Cumhuriyeti Ali Sovyet’inin kabul ettiği bir Anayasal  kanunla Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Şurası kuruldu. Kanunun 1. maddesine göre, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Bağımsızlığı Hakkında Anayasa Akti’nin kabulüyle, Azerbaycan Cumhuriyetinin tam devlet bağımsızlığının elde edilmesi için zemin oluşturmak amacıyla geçiş dönemi ilan edilir ve Azerbaycan Milli Şurası oluşturulur. Kanuna göre, bu organ Azerbaycan Cumhuriyeti Ali Sovyetinin 51 üyesinden oluşmaktaydı ve işleyişi Ali Sovyetce onaylanan İçtüzükle (Reglament) düzenlenmekteydi.[8] Bu kurum Anayasayı kabul etme, seçimler yapma, Anayasa Mahkemesini oluşturma yetkileri dışında, parlamentonun tüm yetkilerine sahipti.

Azerbaycan’daki yeni anayasal süreç zor şartlar altında başlamış ve uzun süre devam etmiştir. [9] 1991’de yeni bir Anayasa oluşturmakla görevli bir komisyon kurulmuş, fakat siyasi istikrarsızlık bu komisyonun çalışmasını engellemiştir. Ancak 1992’de yeni Anayasayı hazırlamak amacıyla gönüllü uzmanlardan oluşan bir gruba, daha sonra  Cumhurbaşkanı ile Parlamento Başkanının ortak tasarrufları sonucu resmi bir statü kazandırılmıştır. Bu grubun hazırladığı Anayasa tasarısı, Ekim 1991 tarihli Bağımsızlık Akti’nden esinlenmiştir.[10]

1993 yılında iktidarın değişmesiyle bu tasarı üzerinde yeniden çalışılmaya başlanmıştır. Cumhurbaşkanına geniş yetkiler öngören bir Anayasanın kabul edileceği yönünde yoğun eğilimler görülmekteydi. Tasarının hazırlanması tamamen iktidarın takdirine bırakılmış, siyasi partiler ve sivil örgütlerin bu tartışmalara katılımı etkisiz olmuştur.

Yeni Anayasa 12 Kasım 1995 yılında halk oylaması-referandum yoluyla kabul edilmiş ve 27 Kasımda yürürlüğe girmiştir. Referanduma seçmenlerin %86’sı katılmış ve oy kullananların %91,9’u Anayasayı kabul yönünde oy vermişlerdir. Azerbaycan Anayasasının başlıca özelliği “güçlü yürütme” ilkesinden hareket ederek, geniş yetkilerle donatılmış bir başkanlık sistemini getirmesidir. Yeni Anayasada Azerbaycan devletinin nitelikleri demokratik, dünyevi, hukuki ve üniter Cumhuriyet olarak belirlenmiştir.

Copyright ve Sorumluluk

(c) Alesker Aleskerli. 2005.

Ana Sayfa: www.anayasa.gen.tr