[Ana Sayfa]
İLK OSMANLI ANAYASASI
1838 Sırp Knezliği Anayasası
(Turski Ustav)
Kemal Gözler*
Bugün 13 Şubat 2021. İlk Osmanlı Anayasası olarak kabul edilebilecek Sırp Knezliği Anayasasının Belgrad Kale Meydanında 13 Şubat 1839 günü halkın huzurunda okunarak ilân edilişinin 182’nci yıldönümü.
Osmanlı İmparatorluğunda ısdar edilen ilk Anayasanın, 1876 Kanun-ı Esasîsi olduğu kabul edilir. İmparatorluğun geneli esas alındığında bu doğru bir kabuldür. Ancak İmparatorluğun bir parçası olan Sırbistan esas alındığında bu doğru değildir. İlk Osmanlı Anayasası, 1838 Sırp Knezliği Anayasasıdır.
Anayasanın İlânı.- 1838 yılının son günlerinde, Osmanlı Sultanı, bir ferman ile Sırp Knezliği için bir Anayasa ısdar etmiş ve bu Anayasa, 13 Şubat 1839 [1] günü, Belgrad Kale Meydanında Başknez Miloş ve Stareşina’nın [2] hazır bulunduğu hâlde 10.000 kişilik kalabalığa okunarak ilân edilmiştir. Miloş ve Stareşina, Metropolit huzurunda Anayasaya bağlı kalacaklarına dair yemin etmişlerdir [3].
Sırp Knezliğinde Belgrad Kale Meydanında ilân edilen bu Anayasa hakkında burada kısaca bilgi vermek isterim.
Hazırlanışı ve Isdarı.- 1838 yılının Aralık ayında İstanbul’da Sırp Knezliğinin temel organlarını kuruluşunu ve işleyişini ve keza vatandaşların temel hak ve hürriyetlerini düzenleyen “Sırbistan’ın İdâre-i Dâhiliyesine Dâir Nizâmı Hâvî Kanunnâme” başlıklı bir “Kanunname-i Hümayun” [4] hazırlanmıştır. Bu Kanunname, Padişah İkinci Mahmut tarafından Evâsıt-ı Şevvâl 1254 (Miladî takvimle 27 Aralık 1838-7 Ocak 1839) tarihli bir “Hatt-ı Hümayun” [5] ile ısdar edilmiştir [6].
Anayasal Niteliği.- Aşağıda ayrıca göstereceğimiz gibi bu “Kanunname-i Hümayun”, gerek maddî, gerekse şeklî anlamda bir “anayasa”dır. Bu belgenin adında “anayasa” anlamında bir kelime kullanılmaması onun anayasa olmadığını göstermez. 1838 yılında Türkçede henüz “anayasa” kelimesini karşılayacak bir kelime yoktu. “Kanun-ı esasî” kelimesi de daha sonra kullanılmaya başlanmıştır. Nitekim “Kanunname-i Hümayun”unun Fransızca çevirisinin metninde bu Kanuname-i Hümayun için “une constitution particulière, privilégiée et inaltérable (özel, ayrıcalıklı ve başkalaştırılamaz bir anayasa” terimi kullanılmıştır [7].
Söz konusu “Kanunname-i Hümayun” hakkında uzun bir inceleme yazısı yazan Ayhan Ceylan da bu Kanunnamenin “maddî bakımdan tam bir anayasa özelliği” taşıdığı sonucuna ulaşmıştır [8]. Ceylan ayrıca “Osmanlı bürokrasisi(nin) de Kanunnâmeyi yazışmalarda daha sonra da anayasalara özgü nitelemelerde esas alınacak olan ‘Nizâmât-ı Esâsiyye’, ‘Kavânîn-i Esâsiyye’ olarak adlandırmayı tercih ettiği”ni tespit etmiştir [9].
Bu “Kanunname-i Hümayun”, Sırbistan’da da bir “anayasa (ustav)” olarak kabul edilmiş ve “1838 Anayasası” olarak isimlendirilmiştir. Dahası bu Kanunname, Sırbistan’da yaygın olarak, bir Osmanlı Fermanıyla ısdar edildiği için “Türk Anayasası (Turski Ustav)” olarak anılmıştır [10].
1838 “Türk Anayasası” Sırbistan’da 1869 yılına kadar, yani 30 yıl boyunca yürürlükte kalmış ve uygulanmıştır. Buna bakarak, Osmanlı İmparatorluğunda, bütününde olmasa bile, bir kısmı olan Sırbistan’da, ısdar edilen ilk Anayasanın, 1876 Kanun-ı Esasîsinin olmadığını, “1838 Sırp Knezliği Anayasası” olduğunu söylemek mümkündür [11].
“Ferman (Octroi)” Usûlü Anayasacılık.- 1838 Sırp Knezliği Anayasasının bir “ferman” ile ısdar edilmesi, onun “anayasa” olmadığını göstermez. Zaten monarşilerde anayasa yapmanın iki usûlünden birincisi “ferman (octroi)” usûlüdür [12]. Anayasa hukukunun genel teorisinde hükümdarların bir ihsan olarak tebaalarına bir anayasa bahşedebilecekleri kabul olunmaktadır. Nitekim, 1838 tarihli “Kanunnâme-i Hümâyun”un kendi metninde de Padişah söz konusu Kanunnameden “Sırb Milletine ihsân-ı şâhânem olan Kanunnâme-i Hümâyunum” [13] diyerek söz etmektedir.
Bilindiği gibi 1876 Osmanlı Kanun-ı Esasîsi de bir “ferman” ile ısdar edilmiştir. Hukukî biçimi itibarıyla, 1876 Anayasasını ısdar eden ferman ile, 1838 Sırp Knezliği Anayasasını ısdar eden ferman arasında bir fark yoktur. Her ikisi de Padişahın bir irade açıklamasıdır. Dahası her ikisi de klasik ferman biçiminde kaleme alınmıştır. 1876 Osmanlı Anayasasını ısdar eden ferman, baş vezir Mithat Paşaya hitaben, 1839 Sırp Anayasasını ısdar eden ferman ise “Belgrad Muhâfızı vezir Yusuf Muhlis Paşa ve Sırb milleti Başknezi Miloş Obrenoviç Bey”e hitaben kaleme alınmıştır. Her ikisinde de Padişahın tuğrası bulunur.
İçeriği.- 1838 Sırp Knezliği Anayasası, maddî açıdan tam bir anayasadır. Ancak Türkçe orijinal metni madde madde değil, düz bir metin olarak kaleme alınmıştır [14]. Metnin Sırpça çevirisi [15] ve Fransızca çevirisi [16] ise maddeleştirilerek yapılmıştır. Ben de aşağıdaki açıklamalarımda atıf yaparken Fransızca çevirideki madde numaralarını esas alacağım. Zira Türkçe orijinal metne atıf yapmak atfın yapıldığı cümleyi metin içinde bulmak bakımından pek pratik değildir.
1838 Sırp Knezliği Anayasasının Sırpça çevirisinin ilk safyasının görüntüsü aşağıya alınmıştır.
1838 Sırp Knezliği Anayasası, Sırpça ve Fransızca çevirileri itibarıyla 66 maddeden oluşmaktadır. Anayasa devletin temel organlarını kuvvetler ayrılığı prensibine uygun olarak üçe ayırıp düzenlemiştir.
Yürütme organı, “Başknezlik (Књаза)”ten oluşmaktadır. “Kanunname-i Hümayun”, yani 1838 Anayasası, Başknezlik makamı ve görevini Miloş Obroneviç’in “zâtına ve fâmilya(sına) muhavvel olarak… uhde-i sadâkatine tevcîh ve tefvîz” [17] etmiştir. Yani Başknez ve Başknezin ailesi, Başknezlik yetkisini bu Anayasadan, yani Osmanlı Kanunname-i Hümayunundan almıştır. Başknez, yürütme organının devlet başkanına tekabül eden kısmıdır. Ayrıca Anayasa, Başkneze, kendine yardımcı olmak üzere içişleri, maliye ve adalet işlerinden sorumlu olmak üzere “üç bakan (üç nefer müdür, три лица)” atamasına izin vermektedir ( “…mesâlih-i dâhiliye ve mâliye ve hukûk deâvîsine başka başka meşgul olarak üç nefer müdür…” [18] ) (m.4). Bu üç bakanın görev ve yetkileri ve aralarındaki ilişkiler Anayasanın 19 ilâ 26’ncı maddelerinde düzenlenmiştir.
Yasama organı, Anayasaya göre, “Meclis-i Şûrâ-yı Memleket (Совјет)” isimli bir meclisten oluşmaktadır. Anayasanın 6 ilâ 17’nci maddeleri Meclisin kuruluşuna, görev ve yetkilerine ilişkindir. Bu “Meclis (Совјет)”, hiç şüphesiz, bir yasama organıdır. Çünkü bir kere Meclisin kanun lâhiyası hazırlama ve bunu Başkanı aracılığıyla Başkneze sunma yetkisi vardır (“..her bir nizâma dâirbir lâyihayı esbâb-ı mûcibesiyle reis ve meclis kâtibi taraflarından bil-imzâ tarafına arz etmeye...” [19]) (m.13). İkinci olarak Anayasanın 11’inci maddesine göre, Sırp Knezliğinde, bu Meclisin onayı olmaksızın, ne bir kanun, ne de bir vergi konulabilecektir (“…hiçbir nizâm vaz‘ı ve bir teklif-i cedîdin tarhı Meclis-i Şûrâ-yı Memleket tarafından evvel emirde kabul ve tasdik olunmadıkça icrâ kılınmamak…” [20]). Dolayısıyla kanun yapma ve vergi koyma yetkisi Meclise aittir. Bilindiği gibi kanun yapma ve vergi koyma, yasama organlarının en ilkel yetkileri arasındadır. Kanun yapma ve vergi koyma yetkisine sahip olan bir organın hiç tartışmasız bir “yasama organı” olduğunu söylenebilir.
Yargı organı, Anayasaya göre, “üç tür mahkeme (три суда)”den oluşmaktadır. Anayasanın 30 ilâ 44’üncü maddelerinde bu mahkemelerin kuruluşu ve keza mahkemelere hâkim olan temel ilkeler ile vatandaşların temel hak ve hürriyetlerinin yargısal güvenceleri düzenlenmiştir.
Temel Hak ve Hürriyetler.- Bilindiği gibi anayasacılığın özünde vatandaşların temel hak ve hürriyetlerinin devlet karşısında korunması düşüncesi yatar. Bunun yolu da vatandaşların temel hak ve hürriyetlerini kanunların üstünde yer alan ve kanunlardan daha zor değiştirilebilecek olan bir belgede saymaktan geçer. Vatandaşların temel hak ve hürriyetleri, 1838 Sırp Knezliği Anayasanın 45 ilâ 53’üncü maddelerinde ve keza m.27, 28, 31, 43, 57 gibi diğer bazı maddelerinde düzenlenmiştir. Anayasa, kendi dönemin bilinen temel hak ve hürriyetlerini tanımıştır. Dahası, Anayasanın son maddesinde, Anayasanın amacının halkın mutluğunun, barış ve huzurunun korunması olduğu da açıkça hüküm altına alınmıştır (“…memleket(in)… ahâlisinin asâyiş-i hâl ve ferâğ-ı bâlleri esbâbının istihsâli…” [21]).
Ayrıca belirtelim ki, Anayasada idareye, kamu görevlilerine, dine ve merkezî idarenin taşra teşkilatına ilişkin de çeşitli maddeler de vardır.
Anayasanın Üstünlüğü ve Katılığı.- 1838 Sırp Knezliği Anayasasının şeklî açıdan da bir “anayasa” olduğu söylenebilir. Anayasanın son maddesinde bu Anayasanın üstünlüğü ilkesi hüküm altına alınmıştır. Son maddede bu Anayasada yazan kuralların harfi harfine uygulanması ve hiçbir zaman bu Anayasanın hükümlerine aykırı davranılmaması emredilmektedir (“…bâlâda muharrer kanunnâme-i hümâyunum şurûtunun daimen ve müstemirren harf be harf icrâ ve ifâsı ve hiçbir vakitte mugâyir hâlât vukua gelmemesi…)” [22]).
Diğer yandan belirtmek gerekir ki, 1838 Sırp Knezliği Anayasasının metninde kendi değiştiriliş usûlünün düzenlenmemiş olması, bu Anayasayı “anayasa” olmaktan çıkarmaz [23]. Zira Anayasa Osmanlı Padişahının bir Hatt-ı Hümayunu ile ısdar edildiğine göre ancak yine bir Osmanlı Padişahının Hatt-ı Hümayunu ile değiştirilebilirdi. Yani 1838 Sırp Knezliği Anayasası, düzenlediği organlar (Sırbistan Başknezliği ve Sırp Memleket Meclisi) bakımından tamamıyla katı bir anayasaydı. Meclis oybirliğiyle karar alsa bile Anayasanın bir maddesinde değişiklik yapamazdı. Yapabileceği tek şey, Anayasanın ilgili maddelerinin değiştirilmesini Osmanlı Padişahından istemekten ibaretti.
* * *Sonuç.- Görüldüğü gibi anayasacılığın çok erken tarihlerde başladığı topraklarda yaşıyoruz. Yeryüzünde, 1838 Osmanlı Hatt-ı Hümayunundan, yani 1838 Sırp Knezliği Anayasasından eski anayasa sayısı iki elin parmaklarını geçmez: 1787 ABD Anayasası, 1791 Polonya Anayasası, 1791 Fransız Anayasası, 1798 İşviçre Anayasası, 1809 İsveç Anayasası, 1812 İspanyol Anayasası, 1814 Hollanda Anayasası, 1814 Norveç Anayasası, 1822 Yunan Anayasası, 1831 Belçika Anayasası.
Ne var ki, anayasacılıktaki bu kıdemimize rağmen, ne bizim, ne de bir zamanlar bizim bir parçamız olan Sırbistan’ın anayasacılıkta çok da ileriye gittiğini söylemek zor.
* * *Bitirirken okuyucularımı 1838 Sırp Knezliği Anayasası konusunda şu makaleleri okumaya davet ediyorum:
Selim Aslantaş, “Sırp Knezliği’nde İktidar Mücadelesi: ‘1838 Türk Anayasası’nın (Turski Ustav)’ İlânı, Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 9, Sayı 17 (Bahar 2013), s.3-27 (ctad.hacettepe.edu.tr/9_17/1.pdf).
Ayhan Ceylan, “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.5-54 (www.academia.edu/..._Ceylan).
Dragoljub Popović, “Les droits fondamentaux dans les deux premières constitutions serbes – 1835 et 1838”, Études Balkaniques, 2013/1-2014/1 (no 19-20), s.283-301 (www.cairn.info/...-283.htm).
Leonidas Moiras, “The Balkan-Wide Dimension of 1838 ‘Turski Ustav’” (www.academia.edu/...USTAV_)
Dragoljub Popović, “Arduous Path to Constitutionalism: Serbian Constitutional Developments in the First Half of the Nineteenth Century”, Pravni Zapisi, January 2019, 10 (1), s.7-39 (www.researchgate.net/...335141229...).
K.G., 13 Şubat 2021
DİPNOTLAR
(Geri dönmek için dipnot numarasının üzerine tıklayınız).
[1] İlânın 13 Şubat 1839 günü değil, 25 Şubat 1839 günü yapıldığına ilişkin iddialar da vardır. Selim Aslantaş, ilân tarihi olarak 25 Şubat 1839 günün vermektedir. Bkz.: Selim Aslantaş, “Sırp Knezliği’nde İktidar Mücadelesi: ‘1838 Türk Anayasası’nın (Turski Ustav)’ İlânı, Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 9, Sayı 17 (Bahar 2013), s.22 (ctad.hacettepe.edu.tr/9_17/1.pdf). Aslantaş, makalesinin 85 nolu dipnotunda şu kaynağa dayanmaktadır: Belgradi Raşid, Vaka-ı Hayretnüma (1802-1849) , Haz. Nurbanu Doğan, İstanbul Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011, s.134. Ayhan Ceylan ise ilân tarihini 13 Şubat 1839 olarak veriyor. Bkz. Ayhan Ceylan, “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.24 (www.academia.edu/...Ceylan). Ceylan makalesinin 64 nolu dipnotunda ilan tarihi konusunda şu iki kaynağa dayanıyor: Yusuf Hamzaoğlu, Sırbistan Türklüğü, Üsküp, 2004 s.332; Paul Neil Hehn, The Constitutional and Party Struggle in Serbia, 1804-1878, New York University, Ph.D., 1961, s.77.
[2] Yaşlıları, ileri gelenleri, ayanları.
[3] İlânın nasıl gerçekleştiği konusunda bkz.: Aslantaş, op. cit., s.22; Ceylan, op. cit., s.24.
[4] Metinde söz konusu “kanunname”den “Kanunname-i Hümayun” olarak bahsedilmektedir. “Kanunname-i Hümayun”un metni için izleyen dipnota bakınız.
[5] Bu “Hatt-ı Hümayun”, “Evâsıt-ı Şevvâl 1254” (miladî 27 Aralık 1838-7 Ocak 1839) tarihlidir. Ayhan Ceyhan’ın tespitine göre Osmanlı Arşivinde Hatt-ı Hümayunun metnini içeren beş belge vardır: COA, Y.E.E., 41/144; COA, Y.E.E., 32/8; COA, AE.SMHD.II, 25/1568; COA, H.H., 1122/44928; COA, İ.HR, 332/21394-5,6,7. Metnin yazı çevrimine Ayhan Ceylan’ın izleyen makalesinin 43-51’nci sayfalarından ulaşılabilmektedir (Ceylan, op. cit., s.43-51). Hatt-ı Hümayunun eski yazılı metninin bir suretine online olarak izleyen kitaptan ulaşılabilmektedir: Belgradî Râşid, Vak‘a-i Hayretnümâ, İstanbul, Tatyos Divitciyan Matbaası, 1291 (1874), s.242-251 (books.google.com.tr/...AcAAJ&). “1838 Türk Anayasası”nın Fransızca çevirisine izleyen adresten ulaşılabilir:
mjp.univ-perp.fr/...rs1838.htm. Sırpça çevirisine
digitalna.nb.rs/...1838#’den ulaşılabilir.
[6] Aslantaş, op. cit., s.22; Ceylan, op. cit., s.24.
[7] Fransızca çevirisi için bkz.: Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie, (avec une introduction par Benoît Brunswick), Constantinople, Chez S.H Weis, 1876, s.22 (books.google.com.tr/...aQC&). Bu metne html formatında daha hızlı olarak şuradan ulaşabilirsiniz:
mjp.univ-perp.fr/...rs1838.htm.
[8] Ceylan, op. cit., s.26.
[9] Ceylan, op. cit., s.27. Ceylan, makalesinin 73 nolu dipnotunda, şu Osmanlı arşiv belgelerini örnek olarak göstermektedir: COA, İ.MSM., 34/978, 27 Ramazan 1261/29 Eylül 1845; COA, İ.HR., 332/21394-8,9, Evâsıt-ı Şevvâl 1261/29 Ekim 1845.
[10] Dragoljub Popović, “Les droits fondamentaux dans les deux premières constitutions serbes – 1835 et 1838”, Études Balkaniques, 2013/1-2014/1 (no 19-20), s.283-301 (www.cairn.info/...283.htm); Aslantaş, op. cit., s.3-27; Ceylan, op. cit., s.5-54.
[11] Gerçi o dönemde Sırbistan, Osmanlı İmparatorluğunun vasalıdır. Dolayısıyla bir vasal devlette "anayasa"nın hukukî değeri ayrıca tartışılabilir. Bu ayrı bir tartışma konusudur. Tâbi devletin anayasasının metbu devletin hükümdarı veya yasama organı tarafından yapılması mümkündür. Tarihte anayasacılık çok değişik şekillerde ortaya çıkmıştır. Örneğin 1867 Kanada Anayasası, 1900 Avustralya Anayasası gibi başka devletlerin organları tarafından yapılmış anayasalar vardır. Bu açıdan 1838 Sırp Knezliği Anayasası, hukuk teorisi bakımından çok ilginç bir örnektir. Bu Anayasayla, Osmanlı Padişahı, egemenlik hakkını, Sırbistan sınırları içinde ve Anayasada belirtilen şartlar dahilinde Başknez Miloş'a ve onun ailesine devretmektedir. Yani Miloş ve hanedanı, egemenlik hakkını Osmanlı Padişahından almıştır. Yine Sırbistan Knezliğinin yasama organı, kanun koyma yetkisini 1838 Sırp Knezliği Anayasasından almaktadır. Sırbistan yasama organının söz konusu Anayasada değişiklik yapma yetkisi de yoktur. Dolayısıyla gerek aslî, gerekse tali kurucu iktidar, Osmanlı Padişahına aittir. Bu şu anlama gelmektedir ki, 1938-1869 yılları arasında Sırbistan hukuk sisteminde, normlar hiyerarşisinin en üst basamağı, dokunulmaz bir üstünlüğe sahiptir.
[12] Kemal Gözler, Kurucu İktidar, Bursa, Ekin, 2016, s.75-79.
[13] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.43’ten alınmıştır.
[14] Metnin orijinalinin Latin harfli yazı çevrimi için bkz.: Ceylan, op. cit., s.42-51.
[15] Sırpça metni için bkz.: Устав Кнежевине Србије (1838),
https://digitalna.nb.rs/...1838; https://sr.wikisource.org/wiki/Устав_Кнежевине_Србије_(1838).
[16] Fransızca çevirisi için bkz.: Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie, (Avec une introduction par Benoît Brunswick), Constantinople, Chez S.H Weis, 1876, s.22 (books.google.com.tr/...YuaQC&). Bu metne online olarak şuradan ulaşabilirsiniz:
https://mjp.univ-perp.fr/constit/rs1838.htm.
[17] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.43’ten alınmıştır.
[18] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.44’ten alınmıştır.
[19] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.45’ten alınmıştır.
[20] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.51’den alınmıştır.
[21] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.51’den alınmıştır.
[22] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.51’den alınmıştır.
[23] Bu nedenle Ayhan Ceylan'ın şu kanısına katılamıyoruz: "Kanunnâme-i Hümâyun, hükümlerinin ne şekilde değiştirileceğine dair bir kural ihtiva etmemektedir. Kanunnâme’nin düzenleniş ve yazım biçimine bakılarak da şeklî açıdan anayasa özelliği taşımadığı tespit edilebilir" (Ayhan, op. cit., s.26). Kanunnâme-i Hümâyunun kendi değiştiriliş usûlünü düzenlememesi onun alelâde kanunlar gibi Sırbistan Memleket Meclisi tarafından değiştirilebileceği anlamına gelmez. Kanunnâme-i Hümâyun, ancak Osmanlı Padişahı tarafından değiştirilebilir. Keza Kanunname-i Hümayunun madde madde yazılmaması da onun anayasa olmadığını göstermez. Normların kaleme alınış şekli ülkeden ülkeye, kütürden kültüre değişir. Kanunnamenin Padişahın ağzından çıkmış gibi kaleme alınması da onun anayasa olmadığını göstermez. Zaten hükümdarın ağzından çıkmış gibi kaleme alınma, ferman tipi anayasaların doğal bir özelliğidir. Ayrıca belirtelim ki, 1876 Kanun-ı Esasîsini ısdar eden Hatt-ı Hümayun da Padişahın ağzından çıkmış gibi kaleme alınmıştır.
KAYNAKLAR
ASLANTAŞ (Selim), “Sırp Knezliği’nde İktidar Mücadelesi: ‘1838 Türk Anayasası’nın (Turski Ustav)’ İlânı, Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 9, Sayı 17 (Bahar 2013), s. 3-27 (ctad.hacettepe.edu.tr/9_17/1.pdf).
CEYLAN (Ayhan), “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.5-54 (www.academia.edu/43435791...).
POPOVİĆ (Dragoljub), “Les droits fondamentaux dans les deux premières constitutions serbes – 1835 et 1838”, Études Balkaniques, 2013/1-2014/1 (no 19-20), s.283-301 (www.cairn.info/...283.htm).
POPOVİĆ (Dragoljub), “Arduous Path to Constitutionalism: Serbian Constitutional Developments in the First Half of the Nineteenth Century”, Pravni Zapisi, January 2019, 10 (1), s.7-39 (www.researchgate.net/...33514...).
1839 SIRP KNEZLİĞİ ANAYASASININ METNİ:
Türkçe Metin: “Sırbistan’ın İdâre-i Dâhiliyesine Dâir Nizâmı Hâvî Sudûr Eden Emr-i ÂlîninSûretidir”, in Ayhan Ceylan, “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.43-51 (www.academia.edu/43435791/...).
Fransızca Metin: Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie (Avec une introduction par Benoît Brunswick), Constantinople, Chez S.H Weis, 1876, s.22 (books.google.com.tr/...4YuaQC&). Bu metne html formatında daha hızlı olarak şuradan ulaşabilirsiniz: mjp.univ-perp.fr/...rs1838.htm).
Sırpça Metin: Устав Кнежевине Србије (1838), digitalna.nb.rs/...1838; https://sr.wikisource.org/wiki/Устав_Кнежевине_Србије_(1838).
İKTİBAS KONUSUNDA UYARI:
Bu yazının başka internet sitelerinde, gazete veya dergilerde tam metin olarak yayınlanmasına rızam yoktur. Makaleden (tamamı olmamak şartıyla) alıntı yaptıktan sonra tamamının okunması için www.anayasa.gen.tr/turski-ustav.htm adresine link verilmesini rica ediyorum.
BU METNE AŞAĞIDAKİ ŞEKİLDE ATIF YAPILMASI ÖNERİLİR:
Kemal Gözler, “İlk Osmanlı Anayasası: 1838 Sırp Knezliği Anayasası (Turski Ustav)”, (www.anayasa.gen.tr/turski-ustav.htm) (Yayın Tarihi: 13 Şubat 2021).
BU MAKALE İLGİNİZİ ÇEKTİYSE ŞU MAKALEM DE İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
Kemal Gözler, “Mithat Paşanın Ahı: 'Yazık! Konstitüsyon Bitti, Bu Millet Terakki Edemiyecek!' (1876 Kanun-ı Esasîsinin İlânının 144’üncü Yıl Dönümü Dolayısıyla)”, (www.anayasa.gen.tr/konstitusyon-bitti.htm) (Yayın Tarihi: 23 Aralık 2020).
BU MAKALE İLGİNİZİ ÇEKTİYSE ŞU KİTABIM DA İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
Kemal Gözler, Türkiye Nereye Gidiyor? Akademi ve Hukuk Üzerine Gözlemler ve Eleştiriler (Makalelerim 2019), Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2020.
(c) Kemal Gözler, 2021.
Copyright ve Sorumluluk
İktibas (Alıntı) Koşulları
Atıf (Kaynak Gösterme) Usulleri
Editör: Kemal Gözler
E-Mail: 
Lüfen bana e-posta göndermeden önce şu açıklamaları okuyunuz.
twitter.com/k_gozler
Ana Sayfa: www.anayasa.gen.tr
Bu Sayfa: www.anayasa.gen.tr/turski-ustav.htm
Bu Sayfanın Yayın Tarihi: 13 Şubat 2021, Saat 09:00
[1] İlânın 13 Şubat 1839 günü değil, 25 Şubat 1839 günü yapıldığına ilişkin iddialar da vardır. Selim Aslantaş, ilân tarihi olarak 25 Şubat 1839 günün vermektedir. Bkz.: Selim Aslantaş, “Sırp Knezliği’nde İktidar Mücadelesi: ‘1838 Türk Anayasası’nın (Turski Ustav)’ İlânı, Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 9, Sayı 17 (Bahar 2013), s.22 (ctad.hacettepe.edu.tr/9_17/1.pdf). Aslantaş, makalesinin 85 nolu dipnotunda şu kaynağa dayanmaktadır: Belgradi Raşid, Vaka-ı Hayretnüma (1802-1849) , Haz. Nurbanu Doğan, İstanbul Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011, s.134. Ayhan Ceylan ise ilân tarihini 13 Şubat 1839 olarak veriyor. Bkz. Ayhan Ceylan, “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.24 (www.academia.edu/...Ceylan). Ceylan makalesinin 64 nolu dipnotunda ilan tarihi konusunda şu iki kaynağa dayanıyor: Yusuf Hamzaoğlu, Sırbistan Türklüğü, Üsküp, 2004 s.332; Paul Neil Hehn, The Constitutional and Party Struggle in Serbia, 1804-1878, New York University, Ph.D., 1961, s.77.
[2] Yaşlıları, ileri gelenleri, ayanları.
[3] İlânın nasıl gerçekleştiği konusunda bkz.: Aslantaş, op. cit., s.22; Ceylan, op. cit., s.24.
[4] Metinde söz konusu “kanunname”den “Kanunname-i Hümayun” olarak bahsedilmektedir. “Kanunname-i Hümayun”un metni için izleyen dipnota bakınız.
[5] Bu “Hatt-ı Hümayun”, “Evâsıt-ı Şevvâl 1254” (miladî 27 Aralık 1838-7 Ocak 1839) tarihlidir. Ayhan Ceyhan’ın tespitine göre Osmanlı Arşivinde Hatt-ı Hümayunun metnini içeren beş belge vardır: COA, Y.E.E., 41/144; COA, Y.E.E., 32/8; COA, AE.SMHD.II, 25/1568; COA, H.H., 1122/44928; COA, İ.HR, 332/21394-5,6,7. Metnin yazı çevrimine Ayhan Ceylan’ın izleyen makalesinin 43-51’nci sayfalarından ulaşılabilmektedir (Ceylan, op. cit., s.43-51). Hatt-ı Hümayunun eski yazılı metninin bir suretine online olarak izleyen kitaptan ulaşılabilmektedir: Belgradî Râşid, Vak‘a-i Hayretnümâ, İstanbul, Tatyos Divitciyan Matbaası, 1291 (1874), s.242-251 (books.google.com.tr/...AcAAJ&). “1838 Türk Anayasası”nın Fransızca çevirisine izleyen adresten ulaşılabilir:
mjp.univ-perp.fr/...rs1838.htm. Sırpça çevirisine
digitalna.nb.rs/...1838#’den ulaşılabilir.
[6] Aslantaş, op. cit., s.22; Ceylan, op. cit., s.24.
[7] Fransızca çevirisi için bkz.: Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie, (avec une introduction par Benoît Brunswick), Constantinople, Chez S.H Weis, 1876, s.22 (books.google.com.tr/...aQC&). Bu metne html formatında daha hızlı olarak şuradan ulaşabilirsiniz:
mjp.univ-perp.fr/...rs1838.htm.
[8] Ceylan, op. cit., s.26.
[9] Ceylan, op. cit., s.27. Ceylan, makalesinin 73 nolu dipnotunda, şu Osmanlı arşiv belgelerini örnek olarak göstermektedir: COA, İ.MSM., 34/978, 27 Ramazan 1261/29 Eylül 1845; COA, İ.HR., 332/21394-8,9, Evâsıt-ı Şevvâl 1261/29 Ekim 1845.
[10] Dragoljub Popović, “Les droits fondamentaux dans les deux premières constitutions serbes – 1835 et 1838”, Études Balkaniques, 2013/1-2014/1 (no 19-20), s.283-301 (www.cairn.info/...283.htm); Aslantaş, op. cit., s.3-27; Ceylan, op. cit., s.5-54.
[11] Gerçi o dönemde Sırbistan, Osmanlı İmparatorluğunun vasalıdır. Dolayısıyla bir vasal devlette "anayasa"nın hukukî değeri ayrıca tartışılabilir. Bu ayrı bir tartışma konusudur. Tâbi devletin anayasasının metbu devletin hükümdarı veya yasama organı tarafından yapılması mümkündür. Tarihte anayasacılık çok değişik şekillerde ortaya çıkmıştır. Örneğin 1867 Kanada Anayasası, 1900 Avustralya Anayasası gibi başka devletlerin organları tarafından yapılmış anayasalar vardır. Bu açıdan 1838 Sırp Knezliği Anayasası, hukuk teorisi bakımından çok ilginç bir örnektir. Bu Anayasayla, Osmanlı Padişahı, egemenlik hakkını, Sırbistan sınırları içinde ve Anayasada belirtilen şartlar dahilinde Başknez Miloş'a ve onun ailesine devretmektedir. Yani Miloş ve hanedanı, egemenlik hakkını Osmanlı Padişahından almıştır. Yine Sırbistan Knezliğinin yasama organı, kanun koyma yetkisini 1838 Sırp Knezliği Anayasasından almaktadır. Sırbistan yasama organının söz konusu Anayasada değişiklik yapma yetkisi de yoktur. Dolayısıyla gerek aslî, gerekse tali kurucu iktidar, Osmanlı Padişahına aittir. Bu şu anlama gelmektedir ki, 1938-1869 yılları arasında Sırbistan hukuk sisteminde, normlar hiyerarşisinin en üst basamağı, dokunulmaz bir üstünlüğe sahiptir.
[12] Kemal Gözler, Kurucu İktidar, Bursa, Ekin, 2016, s.75-79.
[13] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.43’ten alınmıştır.
[14] Metnin orijinalinin Latin harfli yazı çevrimi için bkz.: Ceylan, op. cit., s.42-51.
[15] Sırpça metni için bkz.: Устав Кнежевине Србије (1838),
https://digitalna.nb.rs/...1838; https://sr.wikisource.org/wiki/Устав_Кнежевине_Србије_(1838).
[16] Fransızca çevirisi için bkz.: Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie, (Avec une introduction par Benoît Brunswick), Constantinople, Chez S.H Weis, 1876, s.22 (books.google.com.tr/...YuaQC&). Bu metne online olarak şuradan ulaşabilirsiniz:
https://mjp.univ-perp.fr/constit/rs1838.htm.
[17] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.43’ten alınmıştır.
[18] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.44’ten alınmıştır.
[19] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.45’ten alınmıştır.
[20] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.51’den alınmıştır.
[21] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.51’den alınmıştır.
[22] Yazı çevrimi Ceylan, op. cit., s.51’den alınmıştır.
[23] Bu nedenle Ayhan Ceylan'ın şu kanısına katılamıyoruz: "Kanunnâme-i Hümâyun, hükümlerinin ne şekilde değiştirileceğine dair bir kural ihtiva etmemektedir. Kanunnâme’nin düzenleniş ve yazım biçimine bakılarak da şeklî açıdan anayasa özelliği taşımadığı tespit edilebilir" (Ayhan, op. cit., s.26). Kanunnâme-i Hümâyunun kendi değiştiriliş usûlünü düzenlememesi onun alelâde kanunlar gibi Sırbistan Memleket Meclisi tarafından değiştirilebileceği anlamına gelmez. Kanunnâme-i Hümâyun, ancak Osmanlı Padişahı tarafından değiştirilebilir. Keza Kanunname-i Hümayunun madde madde yazılmaması da onun anayasa olmadığını göstermez. Normların kaleme alınış şekli ülkeden ülkeye, kütürden kültüre değişir. Kanunnamenin Padişahın ağzından çıkmış gibi kaleme alınması da onun anayasa olmadığını göstermez. Zaten hükümdarın ağzından çıkmış gibi kaleme alınma, ferman tipi anayasaların doğal bir özelliğidir. Ayrıca belirtelim ki, 1876 Kanun-ı Esasîsini ısdar eden Hatt-ı Hümayun da Padişahın ağzından çıkmış gibi kaleme alınmıştır.
KAYNAKLAR
ASLANTAŞ (Selim), “Sırp Knezliği’nde İktidar Mücadelesi: ‘1838 Türk Anayasası’nın (Turski Ustav)’ İlânı, Büyük Güçler ve Osmanlı Devleti”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 9, Sayı 17 (Bahar 2013), s. 3-27 (ctad.hacettepe.edu.tr/9_17/1.pdf).
CEYLAN (Ayhan), “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.5-54 (www.academia.edu/43435791...).
POPOVİĆ (Dragoljub), “Les droits fondamentaux dans les deux premières constitutions serbes – 1835 et 1838”, Études Balkaniques, 2013/1-2014/1 (no 19-20), s.283-301 (www.cairn.info/...283.htm).
POPOVİĆ (Dragoljub), “Arduous Path to Constitutionalism: Serbian Constitutional Developments in the First Half of the Nineteenth Century”, Pravni Zapisi, January 2019, 10 (1), s.7-39 (www.researchgate.net/...33514...).
1839 SIRP KNEZLİĞİ ANAYASASININ METNİ:
Türkçe Metin: “Sırbistan’ın İdâre-i Dâhiliyesine Dâir Nizâmı Hâvî Sudûr Eden Emr-i ÂlîninSûretidir”, in Ayhan Ceylan, “Sırbistan'ın İdare-i Dâhiliyesine Dâir Kanunnâme: 1838 Türk Anayasası (Turski Ustav)”, THTA Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 28, 2019 (Güz), s.43-51 (www.academia.edu/43435791/...).
Fransızca Metin: Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie (Avec une introduction par Benoît Brunswick), Constantinople, Chez S.H Weis, 1876, s.22 (books.google.com.tr/...4YuaQC&). Bu metne html formatında daha hızlı olarak şuradan ulaşabilirsiniz: mjp.univ-perp.fr/...rs1838.htm).
Sırpça Metin: Устав Кнежевине Србије (1838), digitalna.nb.rs/...1838; https://sr.wikisource.org/wiki/Устав_Кнежевине_Србије_(1838).
İKTİBAS KONUSUNDA UYARI:
Bu yazının başka internet sitelerinde, gazete veya dergilerde tam metin olarak yayınlanmasına rızam yoktur. Makaleden (tamamı olmamak şartıyla) alıntı yaptıktan sonra tamamının okunması için www.anayasa.gen.tr/turski-ustav.htm adresine link verilmesini rica ediyorum.
BU METNE AŞAĞIDAKİ ŞEKİLDE ATIF YAPILMASI ÖNERİLİR:
Kemal Gözler, “İlk Osmanlı Anayasası: 1838 Sırp Knezliği Anayasası (Turski Ustav)”, (www.anayasa.gen.tr/turski-ustav.htm) (Yayın Tarihi: 13 Şubat 2021).
BU MAKALE İLGİNİZİ ÇEKTİYSE ŞU MAKALEM DE İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR: Kemal Gözler, “Mithat Paşanın Ahı: 'Yazık! Konstitüsyon Bitti, Bu Millet Terakki Edemiyecek!' (1876 Kanun-ı Esasîsinin İlânının 144’üncü Yıl Dönümü Dolayısıyla)”, (www.anayasa.gen.tr/konstitusyon-bitti.htm) (Yayın Tarihi: 23 Aralık 2020).
BU MAKALE İLGİNİZİ ÇEKTİYSE ŞU KİTABIM DA İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR: Kemal Gözler, Türkiye Nereye Gidiyor? Akademi ve Hukuk Üzerine Gözlemler ve Eleştiriler (Makalelerim 2019), Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2020.
(c) Kemal Gözler, 2021. Copyright ve Sorumluluk İktibas (Alıntı) Koşulları Atıf (Kaynak Gösterme) Usulleri
Editör: Kemal Gözler E-Mail:
Lüfen bana e-posta göndermeden önce şu açıklamaları okuyunuz.
twitter.com/k_gozler
Ana Sayfa: www.anayasa.gen.tr
Bu Sayfa: www.anayasa.gen.tr/turski-ustav.htm
Bu Sayfanın Yayın Tarihi: 13 Şubat 2021, Saat 09:00